AI jako motor inkluzywnego rozwoju – wyzwania i zalecenia

Wprowadzenie

Sztuczna inteligencja (AI) stała się jednym z najważniejszych motorów transformacji gospodarczej i społecznej na świecie. Jej potencjał wykracza daleko poza tradycyjne sektory technologiczne – znajduje zastosowanie w rolnictwie, ochronie zdrowia, edukacji, logistyce czy administracji publicznej, otwierając nowe możliwości dla przyspieszenia rozwoju gospodarek i społeczeństw.

Jednak, jak podkreślają autorzy raportu  „Technology and Innovation Report: Inclusive Artificial Intelligence for Development” opracowanego przez Konferencję Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju (UNCTAD), dynamiczny rozwój AI niesie za sobą również wyzwania. Należą do nich rosnące nierówności między krajami, koncentracja zasobów i marginalizacja gospodarek, które nie dysponują odpowiednią infrastrukturą cyfrową czy kapitałem ludzkim.

Inkluzywna AI oznacza utworzenie takich warunków rozwoju technologii, które pozwalają na równy dostęp do jej zasobów i płynących z tego korzyści – zarówno w wymiarze społecznym, jak i geograficznym. W tym kontekście kluczowe staje się pytanie: jakie polityki, strategie i formy współpracy mogą sprawić, że AI staje się narzędziem wspierającym zrównoważony rozwój, a nie kolejnym źródłem podziałów?

Przeszkody i luki w gotowości AI

Choć AI otwiera przed gospodarkami nowe możliwości, jej wdrożenie w wielu regionach świata napotyka na poważne bariery. Jedną z nich są nierówności w infrastrukturze cyfrowej. Stabilne łącza szerokopasmowe i centra danych są domeną nielicznych krajów rozwiniętych, podczas gdy w wielu państwach rozwijających się brakuje podstawowych warunków technicznych do prowadzenia badań czy wdrażania rozwiązań opartych na AI. Ta nierównowaga przekłada się bezpośrednio na zdolność uczestnictwa w globalnej gospodarce cyfrowej.

Kolejnym problemem są ograniczone zasoby danych, które stanowią podstawę funkcjonowania algorytmów. Dane pochodzące z krajów rozwijających się często są fragmentaryczne, mało reprezentatywne i trudne do wykorzystania w procesach uczenia maszynowego. Brakuje również otwartych platform, które mogłyby umożliwiać wymianę informacji oraz tworzenie rozwiązań dostosowanych do lokalnych warunków. W efekcie systemy oparte na AI często bazują na danych zaczerpniętych z innego otoczenia społecznego i gospodarczego, co obniża ich skuteczność i użyteczność.

Nie mniej istotna jest luka kompetencyjna. Dynamiczny rozwój technologii wymaga specjalistów o wysokich kwalifikacjach w zakresie inżynierii danych, programowania czy etyki cyfrowej. Tymczasem w wielu krajach systemy edukacyjne nie nadążają za potrzebami rynku, co prowadzi do braku ekspertów zdolnych do samodzielnego rozwijania i wdrażania rozwiązań AI. Skutkiem jest rosnąca zależność od zagranicznych dostawców technologii, a tym samym ograniczona możliwość budowania lokalnej autonomii innowacyjnej.

Ostatnią barierą, którą akcentuje raport UNCTAD, są luki regulacyjne. W wielu państwach nie istnieją jeszcze kompleksowe strategie rozwoju AI, a brak jednolitych ram prawnych sprawia, że wdrożenia mogą prowadzić do naruszeń prywatności czy pogłębiania wykluczenia społecznego. Niedostosowana do obecnych realiów cyfrowych współpraca międzynarodowa w zakresie etyki, standardów i transferu technologii dodatkowo potęguje ryzyko, że AI – zamiast czynnikiem inkluzywnego rozwoju – stanie się narzędziem koncentracji władzy i zasobów.

Rola polityk publicznych i strategii państwowych

W obliczu wyzwań związanych z wdrożeniem AI istotne znaczenie mają działania podejmowane na poziomie państwowym. To właśnie polityki publiczne wyznaczają kierunki rozwoju, a narodowe strategie AI mogą przesądzić o tym, czy technologia stanie się narzędziem wyrównywania szans, czy czynnikiem pogłębiającym globalne i lokalne nierówności.

Raport UNCTAD podkreśla, że pierwszym krokiem powinna być integracja strategii AI z szerzej zakrojoną polityką przemysłową, edukacyjną i regulacyjną. Utworzenie warunków sprzyjających rozwojowi AI nie można ograniczać się do budowy infrastruktury technicznej. Równie istotne jest inwestowanie w edukację i systemy kształcenia ustawicznego, które przygotowują społeczeństwo do pracy w środowisku zdominowanym przez technologie cyfrowe. Państwa powinny także wspierać lokalne startupy oraz małe i średnie przedsiębiorstwa, które często stanowią inkubatory innowacyjnych rozwiązań i mogą przeciwdziałać monopolizacji rynku przez globalnych gigantów technologicznych.

Niezwykle istotne są również polityki dotyczące rynku pracy. Automatyzacja i wdrożenie inteligentnych systemów pociąga ze sobą ryzyko utraty miejsc pracy w tradycyjnych sektorach. Odpowiedzią na te wyzwania powinny być programy przekwalifikowania, szkolenia cyfrowe i mechanizmy wsparcia socjalnego, które pozwalają pracownikom płynnie przechodzić do nowych obszarów zatrudnienia. Dzięki temu transformacja oparta na AI może być postrzegana nie jako zagrożenie, lecz jako szansa na rozwój gospodarczy i społeczny.

Nie można także pominąć roli regulacji prawnych i instytucjonalnych. Odpowiednie ramy prawne powinny uwzględniać kwestie związane z prywatnością, ochroną danych osobowych, etyką algorytmiczną oraz transparentnością działania systemów AI. W wielu krajach konieczne  będzie utworzenie nowych instytucji nadzorczych lub wzmacnianie już istniejących, aby zapewnić skuteczną kontrolę nad wdrożeniem technologii.

Polityki publiczne muszą więc działać na wielu poziomach jednocześnie: od wspierania innowacji i przedsiębiorczości, przez zabezpieczenie rynku pracy, aż po ustanowienie regulacji chroniących prawa obywateli. To właśnie ich kompleksowość i spójność zadecydują o tym, czy AI stanie się fundamentem inkluzywnego rozwoju, czy też narzędziem zwiększającym przewagę nielicznych nad resztą świata.

Współpraca międzynarodowa dla inkluzywnej AI

Choć narodowe strategie i polityki publiczne odgrywają zasadniczą rolę w kształtowaniu i rozwoju AI, w obliczu globalnego charakteru technologii nie mogą one działać w izolacji. AI przekracza granice państw, a jej potencjał oraz zagrożenia dotyczą całej społeczności międzynarodowej. Z tego powodu coraz większe znaczenie zyskuje współpraca międzynarodowa, która może zapewnić bardziej sprawiedliwy i inkluzywny charakter transformacji cyfrowej.

Jednym z kluczowych obszarów tej współpracy jest wspólne budowanie infrastruktury i zasobów. Kraje o ograniczonych możliwościach finansowych czy technologicznych mogą korzystać z regionalnych centrów danych, platform do przechowywania i udostępniania zbiorów danych czy wspólnych laboratoriów badawczych. Takie inicjatywy nie tylko zmniejszają koszty wejścia w obszar AI, lecz także sprzyjają transferowi wiedzy i doświadczeń między państwami.

Równie ważna jest koordynacja regulacyjna. AI stawia przed globalną społecznością wyzwania etyczne i prawne, takie jak ochrona prywatności, odpowiedzialność za decyzje podejmowane przez algorytmy czy przeciwdziałanie dyskryminacji. Bez międzynarodowych standardów istnieje ryzyko powstania labiryntu sprzecznych regulacji, które utrudnią rozwój i wdrażanie innowacji. Wspólne ramy prawne mogą zagwarantować większą przejrzystość, bezpieczeństwo i zgodność z prawami człowieka.

Współpraca globalna obejmuje także mechanizmy finansowe i pomoc rozwojową. Organizacje międzynarodowe, takie jak ONZ, Bank Światowy czy regionalne banki rozwoju, mogą odgrywać rolę katalizatora inwestycji w projekty związane z AI, zwłaszcza w krajach rozwijających się. Tworzenie funduszy wsparcia, programów stypendialnych czy inicjatyw edukacyjnych pozwoli na zmniejszenie różnic w dostępie do technologii i podniesienie kompetencji cyfrowych w skali globalnej.

Współpraca międzynarodowa powinna wspierać otwarte modele innowacji. Rozwój AI w oparciu o otwarte dane, open source’owe biblioteki czy wspólne platformy badawcze daje szansę na to, by technologia ta nie była zarezerwowana wyłącznie dla wąskiego grona największych graczy. Takie podejście może stać się fundamentem budowania bardziej zrównoważonego i inkluzywnego ekosystemu AI.

Podsumowanie

AI ma potencjał, by stać się jednym z najważniejszych narzędzi wspierających zrównoważony rozwój społeczny i gospodarczy. Jej wpływ nie jest jednak neutralny – może przyczyniać się zarówno do wzrostu dobrobytu, jak i do pogłębiania istniejących podziałów. Przytoczony w niniejszym artykule raport UNCTAD  jasno wskazuje, że ostateczny kierunek zależeć będzie od działań podejmowanych dziś na poziomie państw, instytucji międzynarodowych i sektora prywatnego.

Priorytetem dla krajów rozwijających się powinno być tworzenie solidnych podstaw: rozbudowa infrastruktury cyfrowej, inwestycje w edukację i rozwój kompetencji oraz budowa narodowych strategii AI. Bez tych fundamentów trudno będzie myśleć o samodzielnym kreowaniu rozwiązań, które odpowiadałyby lokalnym potrzebom i warunkom. Równocześnie niezbędne jest zabezpieczenie interesów społecznych poprzez spójne regulacje chroniące prawa obywateli, zapewniające transparentność algorytmów i zapobiegające monopolizacji rynku przez globalnych gigantów.

Na poziomie międzynarodowym kluczowa staje się współpraca w zakresie budowy wspólnej infrastruktury, tworzenia globalnych standardów i finansowania projektów badawczo-rozwojowych. Otwarte modele innowacji, oparte na współdzieleniu wiedzy, danych i technologii, mogą znacząco zwiększyć szanse na inkluzywny rozwój AI. Wspólne działania powinny zmierzać do tego, aby korzyści z rozwoju AI były dostępne nie tylko dla nielicznych, ale dla szerokich grup społecznych i gospodarek na różnych poziomach zaawansowania.

Źródło:

https://unctad.org/system/files/official-document/tir2025_en.pdf