Kto odpowiada za zużyty sprzęt elektryczny i elektroniczny, czyli zmiana Dyrektywy WEEE

Kwestia ograniczenia ilości odpadów, w tym tych pochodzących ze zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego oraz dążenie do gospodarki o obiegu zamkniętym, są istotnymi zagadnieniami w prawie Unii Europejskiej.[1] Zużyty sprzęt elektryczny i elektroniczny to jeden z najszybciej rosnących strumieni odpadów w UE, z których jedynie niecałe 40% jest poddawanych recyklingowi. Masa wprowadzonego na teren Unii Europejskiej sprzętu elektronicznego wzrosła z 7,6 mln ton w 2012 r. do 13,5 mln ton w 2021 r., a łączna ilość zebranego zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego wzrosła z 3 mln ton w 2012 r. do 4,9 mln ton w 2021 r.[2]

Czego dotyczy Dyrektywa WEEE?

Ramową dyrektywą dotyczącą odpadów jest Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2008/98/WE z 19 listopada 2008 r. w sprawie odpadów oraz uchylająca niektóre dyrektywy (dalej: Dyrektywa 2008/98/WE.) Dyrektywa 2008/98/WE wprowadziła zasadę „zanieczyszczający płaci” (art. 14 ust. 1), zgodnie z którą koszty gospodarowania odpadami ponosi wytwórca odpadów lub inny posiadacz odpadów.  Jednocześnie Dyrektywa 2008/98/WE dopuściła możliwość nałożenia przez państwa członkowskie obowiązku pokrycia kosztów zagospodarowania odpadów (w całości lub w części) na producenta lub dystrybutora produktu, z którego powstają odpady (art. 14 ust. 2).

Elementem unijnych przepisów dotyczących odpadów jest Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2012/19/UE z 4 lipca 2012 r. w sprawie zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego (WEEE) – dalej: Dyrektywa WEEE[3]. Dyrektywa WEEE zastąpiła Dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady nr 2002/96/WE z 27 stycznia 2003 r. w sprawie zużytego sprzętu elektrotechnicznego i elektronicznego (WEEE) – dalej: Dyrektywa 2002/96/WE.

W Dyrektywie WEEE podkreśla się istotność zrównoważonej produkcji i konsumpcji sprzętu elektrycznego i elektronicznego oraz ograniczenie ilości elektrośmieci, w tym poprzez zapobieganie ich powstawaniu, dawanie „drugiego życia” nieużywanym urządzeniom, naprawę uszkodzonego sprzętu, recykling surowców oraz inne formy odzysku.

Do jakiego sprzętu ma zastosowanie Dyrektywa WEEE?

Dyrektywa 2002/96/WE obejmowała 10 kategorii urządzeń elektrycznych i elektronicznych (EEE[4]), wymienionych w Załączniku IA do tej Dyrektywy, tj.:

1. wielkogabarytowe urządzenia gospodarstwa domowego;
2. małogabarytowe urządzenia gospodarstwa domowego;
3. urządzenia IT i telekomunikacyjne;
4. urządzenia konsumenckie;
5. urządzenia oświetleniowe;
6. przyrządy elektryczne i elektroniczne (z wyjątkiem wielkogabarytowych, stacjonarnych przyrządów przemysłowych);
7. zabawki, sprzęt rekreacyjny i sportowy;
8. wyroby medyczne (z wyjątkiem wszelkich wyrobów zaimplantowanych i zainfekowanych);
9. przyrządy do nadzoru i kontroli;
10. automaty.

Wykaz urządzeń zaliczanych do poszczególnych kategorii został określony w Załączniku I B do Dyrektywy 2002/96/WE.

Dyrektywa WEEE od momentu jej wejścia w życie objęła swoim zastosowaniem:

1. 10 kategorii EEE wymienionych powyżej, czyli wszystkie sprzęty objęte Dyrektywą 2002/96/WE;
2. panele fotowoltaiczne[5] (które nie były objęte Dyrektywą 2002/96/WE).

Zakres wskazany w pkt a) i b) miał obowiązywać w okresie przejściowym, tj. pomiędzy wejściem w życie Dyrektywy WEEE a 14 sierpnia 2018 r. Kategorie EEE objęte Dyrektywą WEEE w okresie przejściowym są wskazane w Załączniku I, natomiast przykładowy wykaz sprzętu należącego do poszczególnych kategorii został opisany w Załączniku II.

Od 15 sierpnia 2018 r. Dyrektywa WEEE ma zastosowanie do wszystkich urządzeń spełniających definicję EEE z art. 3 ust. 1 lit. a) Dyrektywy WEEE[6] (tzw. „otwarty zakres stosowania”), z wyjątkiem wyraźnie wyłączonych na mocy art. 2 ust. 3 i 4 Dyrektywy WEEE. Każdy EEE należy zaklasyfikować do jednej z kategorii wymienionych w Załączniku III, a przykładowy wykaz sprzętu należącego do poszczególnych kategorii znajduje się w Załączniku IV.

Dyrektywa WEEE dotyczy w/w sprzętu elektrycznego i elektronicznego wykorzystywanego zarówno przez konsumentów, jak i przedsiębiorców.

Wyrok TSUE w sprawie C-181/20 – konieczność zmian w przepisach

Na mocy Dyrektywy WEEE wprowadzono rozszerzoną odpowiedzialność producentów za sprzęt elektryczny i elektroniczny objęty Dyrektywą WEEE, w tym nałożono na producentów sprzętu obowiązek finansowania kosztów zagospodarowania WEEE (pochodzącego zarówno od konsumentów, jak i użytkowników komercyjnych). Obowiązek ten dotyczył także zużytego sprzętu powstałego z EEE wprowadzonych do obrotu przed wejściem w życie Dyrektywy WEEE[7]. Jak wspomniano powyżej dotychczas na mocy Dyrektywy 2008/98/WE pozostawiono państwom członkowskim wybór, czy koszty zagospodarowania WEEE powinien ponosić wytwórca odpadów, obecny lub poprzedni posiadacz odpadów, producent lub dystrybutor sprzętu (nałożenie odpowiedzialności na producenta było jedną z opcji).

Przepisy Dyrektywy WEEE dotyczące rozszerzonej odpowiedzialności za zagospodarowanie WEEE trafiły do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej w ramach sporu pomiędzy przedsiębiorstwem eksploatującym elektrownię fotowoltaiczną w Czechach a Republiką Czeską (tzw. pytanie prejudycjalne skierowane do TSUE przez sąd czeski). Przedsiębiorstwo zażądało od państwa czeskiego odszkodowania za szkodę, którą poniosło ze względu na nieprawidłową (w ocenie przedsiębiorstwa) implementację Dyrektywy WEEE. W wyniku uchwalonych w Czechach miesiąc przed przyjęciem Dyrektywy WEEE przepisów przedsiębiorstwo eksploatujące farmę fotowoltaiczną (będące użytkownikiem sprzętu, a nie producentem) poniosło koszty opłaty recyklingowej, podczas gdy zgodnie z Dyrektywą WEEE koszty te powinien ponieść producent paneli.

15 lipca 2021 r. Rzecznik Generalna TSUE Julian Kokott przedstawiła opinię w sprawie. Uznała, że w związku z przyjęciem Dyrektywy WEEE producenci paneli fotowoltaicznych znaleźli się w gorszej sytuacji niż producenci pozostałego EEE, ponieważ panele i rozszerzona odpowiedzialność ich producentów została dodana do Dyrektywy WEEE nie tylko bez okresu przejściowego (jak to ma miejsce w przypadku EEE z otwartym zakresem stosowania), ale z mocą wsteczną (producenci mieli ponosić koszty zagospodarowania paneli wprowadzonych do obrotu od 13 sierpnia 2005 r.).

W wyroku z 25 stycznia 2022 r. Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej w sprawie C-181/20 TSUE uznał część przepisów Dyrektywy WEEE za nieważne ze względu na nierówne traktowanie i naruszenie zasady niedziałania prawa wstecz (nałożenie obowiązku finansowania przez producentów kosztów zagospodarowania WEEE wprowadzonego do obrotu przed wejściem w życie Dyrektywy WEEE). TSUE stwierdził także, że Dyrektywa WEEE nie daje podstawy do nakładania na użytkowników paneli fotowoltaicznych (zamiast na producentów tych paneli) obowiązku finansowania kosztów gospodarowania odpadami pochodzącymi z paneli wprowadzonych do obrotu od 13 sierpnia 2012 r. TSUE nie uznał natomiast rozszerzonej odpowiedzialności producenta za zagospodarowanie WEEE jako takiej za niezgodną z prawem.

TSUE stwierdził, że art. 13 ust. 1 Dyrektywy WEEE należy zmienić w taki sposób, aby nie miał zastosowania do paneli fotowoltaicznych wprowadzonych do obrotu pomiędzy 13 sierpnia 2005 r. a 13 sierpnia 2012 r. ani do EEE objętego otwartym zakresem stosowania wprowadzonego do obrotu między dniem 13 sierpnia 2005 r. a dniem 15 sierpnia 2018 r. Mogło bowiem dojść do sytuacji, gdy producent sprzedał swój sprzęt, a po latach nałożono na niego obowiązek poniesienia kosztów jego zagospodarowania, których to kosztów nie mógł przewidzieć w momencie jego produkcji i sprzedaży.

Ze względu na zakres sprawy przed TSUE (pytanie sądu czeskiego dotyczyło art. 13 ust. 1 Dyrektywy WEEE), Trybunał nie odnosił się bezpośrednio do innych przepisów Dyrektywy WEEE o podobnym charakterze (np. art. 12 ust. 1 Dyrektywy WEEE, dotyczącego rozszerzonej odpowiedzialności producenta za WEEE pochodzące z gospodarstw domowych).

Konsekwencje wyroku TSUE – zmiana Dyrektywy WEEE

W związku z wyrokiem Komisja Europejska skierowała 7 lutego 2023 r. wniosek o zmianę Dyrektywy WEEE[8]. 13 marca 2024 r. została przyjęta Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 2024/884 w sprawie zmiany dyrektywy 2012/19/UE w sprawie zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego (WEEE) – dalej jako: zmiana Dyrektywy WEEE.

Zgodnie z nowym brzmieniem art. 12 ust. 1 i art. 13 ust. 1 Dyrektywy WEEE producenci powinni ponosić koszty zagospodarowania następującego WEEE (pochodzącego zarówno z gospodarstw domowych, jak i od użytkowników komercyjnych):

a) WEEE pochodzącego z EEE innego niż panele fotowoltaiczne i innego niż EEE z otwartym zakresem stosowania, jeżeli taki EEE został wprowadzony do obrotu po 13 sierpnia 2005 r. („odpady historyczne” z EEE objętego Dyrektywą 2002/96/WE);

b) WEEE pochodzącego z paneli fotowoltaicznych wprowadzonych do obrotu od 13 sierpnia 2012 r.;

c) WEEE pochodzącego z EEE z otwartym zakresem stosowania, jeżeli taki EEE został wprowadzony do obrotu od 15 sierpnia 2018 r.

W Dyrektywie WEEE wprowadzono ponadto zapisy, zgodnie z którymi obowiązek znakowania (europejską normą EN 50419:2022) w stosunku do paneli fotowoltaicznych istnieje dopiero od 13 sierpnia 2012 r., a do EEE objętego otwartym zakresem stosowania od 15 sierpnia 2018 r. (art. 15 ust. 2).

Państwa członkowskie powinny implementować zmianę Dyrektywy WEEE do 9 października 2025 r.

Czy kolejne zmiany Dyrektywy WEEE będą potrzebne? Klauzula przeglądowa

Zmiana Dyrektywy WEEE (nowy art. 24a) nałożyła na Komisję Europejską obowiązek dokonania przeglądu Dyrektywy WEEE pod kątem konieczności jej uaktualnienia (tzw. Klauzula przeglądowa). Ocena powinna zostać wykonana w terminie do 31 grudnia 2026 r. i obejmować następujące zagadnienia:

a) weryfikacja, czy przepisy Dyrektywy WEEE nie naruszają zasady niedziałania prawa wstecz oraz zapewniają dochowanie zasady pewności prawa w państwach członkowskich;

b) potrzeba wprowadzenia dodatkowych przepisów zapewniających stosowanie hierarchii postępowania z odpadami;

c) analiza, czy obywatele i konsumenci nie są obciążani nieproporcjonalnymi kosztami zagospodarowania WEEE;

d) potrzeba wprowadzenia przepisów zapewniających pełną implementację Dyrektywy WEEE, w tym dotyczących celów w zakresie zbierania zużytego sprzętu i zapobiegania nielegalnemu handlowi WEEE;

e) utworzenie dla paneli fotowoltaicznych odrębnej kategorii EEE „Panele fotowoltaiczne”;

f) zmiana w sposobie ustalenia celów w zakresie zbierania odpadów paneli fotowoltaicznych (na podstawie zużytych paneli dostępnych do zbiórki w oparciu o przewidywany okres ich użytkowania, a nie liczbę paneli wprowadzonych do obrotu);

g) zapewnienie rozwiązań gwarantujących pokrycie kosztów zagospodarowania odpadów paneli fotowoltaicznych (zarówno z gospodarstw domowych, jak i od użytkowników komercyjnych) w razie upadłości lub likwidacji producenta.

Jeżeli przegląd wykaże konieczność wprowadzenia zmian, to Komisja powinna zaproponować kolejną nowelizację Dyrektywy WEEE wraz z kompleksową oceną jej wpływu na społeczeństwo i środowisko.

Zalecenia Komisji dotyczące zbiórki i recyklingu drobnej elektroniki

Na potrzeby produkcji drobnej elektroniki typu telefony komórkowe, tablety czy laptopy wykorzystywanych jest wiele surowców, w tym krytycznych (np. platynowce, kobalt, ind, antymon, beryl, lit, metale ziem rzadkich, wolfram i tantal), z których część jest importowana spoza Unii Europejskiej. Wydobycie, wykorzystanie, transport surowców, a także późniejsze przetwarzanie odpadów drobnej elektroniki mają istotne znaczenie z punktu widzenia ochrony środowiska.

Zdarza się, że użytkownicy przechowują w domach/firmach niewykorzystywaną drobną elektronikę (zarówno sprawną, jak i wymagającą naprawy). Niejednokrotnie przechowywanie niewykorzystywanych urządzeń wynika z obawy przed użyciem danych zapisanych na nośniku, braku informacji o możliwości jego odsprzedaży, niedostępności w pobliżu miejsca zamieszkania punktów naprawy lub zwrotu itp.

Dalsze wykorzystanie sprawnej drobnej elektroniki (już niewykorzystywanej przez użytkownika), a także naprawa niedziałającego sprzętu, recykling lub inny odzysk znajdujących się w nim surowców mogą przyczynić się do zmniejszenia ilości elektrośmieci, zrównoważonego wykorzystywania surowców (w tym krytycznych) oraz gospodarki o obiegu zamkniętym.

Dążąc do usprawnienia procesów ponownego użycia, naprawy i odzysku drobnej elektroniki Komisja Europejska wydała Zalecenia nr 2023/2585 z 6 października 2023 r. w sprawie poprawy stopy zwrotu używanych i zużytych telefonów komórkowych, tabletów i laptopów – dalej jako: Zalecenia. W Zaleceniach podkreśla się bardzo niski poziom selektywnie zebranej drobnej elektroniki użytkowej (np. poziom zbiórki telefonów komórkowych w państwach członkowskich utrzymuje się poniżej 5%, a współczynnik recyklingu telefonów komórkowych jest pomiędzy 12% a 15%. Szacuje się ponadto, że w gospodarstwach domowych w UE przechowuje się ok. 700 mln nieużywanych telefonów komórkowych)[9].

Komisja podaje w Zaleceniach przykłady rozwiązań mogących zwiększyć poziom selektywnej zbiórki oraz ponownego użycia i recyklingu, takich jak: zachęty finansowe, ułatwienia zwrotu sprzętu, zapewnienie bezpieczeństwa i ochrony danych osobowych, działania edukacyjne i informacyjne, zaangażowanie podmiotów na różnych etapach łańcucha zwrotu, współpracę pomiędzy poszczególnymi państwami i organami ochrony środowiska.

Zachęty finansowe dla użytkowników drobnej elektroniki

W ocenie Komisji państwa członkowskie powinny wspierać wprowadzanie zachęt finansowych sprzyjających zwracaniu telefonów komórkowych, tabletów i laptopów (sprawnych, z których już się nie korzysta, jak i niedziałających, które mogą zostać poddane naprawie lub odzyskowi). Zachęty finansowe mogłyby polegać np. na udzielaniu rabatów, bonów lub wypłacie określonych kwot przy odsprzedaży/zwrocie sprzętu. Państwa członkowskie mogłyby przyznawać dofinansowanie podmiotom zarządzającym systemami zwrotu (np. organizacje odpowiedzialności producenta) lub nałożyć na te podmioty obowiązek wprowadzenia zachęt finansowych.

Opisane działania mogłyby przyczynić się do zwiększenia zainteresowania odsprzedażą/zwrotem drobnej elektroniki, a także zwiększenia poziomu ponownego użycia, naprawy lub innego odzysku nieużywanego sprzętu.

Ułatwienie zwrotu sprzętu

W celu ułatwienia zwrotu/odsprzedaży drobnej elektroniki państwa członkowskie powinny zachęcać dystrybutorów do wprowadzania narzędzi umożliwiających łatwe obliczanie wartości drobnej elektroniki użytkowej (z uwzględnieniem stanu i modelu urządzenia), np. poprzez proste obliczenia w sklepie, przez Internet, skanowanie urządzenia, wykorzystanie systemu paszportu produktu.

Współpraca podmiotów na poszczególnych etapach zwrotu i przetwarzania elektroniki (m.in. podmioty zarządzające systemami zwrotu, podmioty świadczące usługi pocztowe i spedycyjne, instytucje przetwarzające sprzęt) może przyczynić się do ułatwienia procesu ponownego użycia, zbierania i recyklingu elektroniki.

Ochrona danych osobowych

Ze względu na to, że użytkownicy niejednokrotnie rezygnują ze zwrotu drobnej elektroniki z obawy przed niewłaściwym przetwarzaniem danych osobowych lub ich nieuprawnionym wykorzystaniem, istotne jest, aby państwa członkowskie zachęcały podmioty zarządzające systemami zwrotu do korzystania z systemów certyfikacji zapewniających właściwe zarządzanie i usuwanie danych osobowych przechowywanych w sprzęcie.

Działania edukacyjno-informacyjne

W celu zwiększenia świadomości użytkowników drobnej elektroniki Komisja zaleca prowadzenie różnego rodzaju działań edukacyjnych (np. kampanie na temat korzyści płynących z selektywnego zbierania i przetwarzania zużytego sprzętu) i informacyjnych (np. informowanie o możliwości i sposobach zwrócenia używanego sprzętu przy zakupie drobnej elektroniki użytkowej). Istotne jest także zapewnienie przystępnych informacji na temat punktów zbierania i odbioru sprzętu.

Wyznaczanie celów i wymiana doświadczeń

W ocenie Komisji państwa członkowskie powinny wyznaczać i uaktualniać cele w zakresie ponownego użycia i przygotowania do ponownego użycia drobnej elektroniki (na szczeblu krajowym lub dla podmiotów zarządzających systemami zwrotu), a następnie weryfikować ich osiąganie.

Ze względu na to, że poszczególne państwa członkowskie oraz ich instytucje środowiskowe stosują różne rozwiązania w zakresie zbierania drobnej elektroniki użytkowej w Zaleceniach podkreśla się istotność wymiany doświadczeń. Może to upowszechnić rozwiązania zapewniające zwiększenie poziomu selektywnej zbiórki, dalszego wykorzystania i recyklingu drobnej elektroniki.

Agata Kościuk

radca prawny, właścicielka Kancelarii Radcy Prawnego Agata Kościuk, specjalizuje się w zagadnieniach z zakresu ochrony środowiska (m.in. gospodarki odpadami, zezwoleń i pozwoleń odpadowych, decyzji środowiskowych) oraz odnawialnych źródeł energii (w tym przygotowania i realizacji projektów morskich i lądowych farm wiatrowych, farm fotowoltaicznych, biogazowni i elektrowni geotermalnych).

---

[1] Szerzej o unijnym planie działania dotyczącym gospodarki o obiegu zamkniętym

[2]  Więcej na ten temat 

[3] Skrót WEEE oznacza odpady sprzętu elektrycznego i elektronicznego (od ang. Waste of Electrical and Electronic Equipment)

[4] Skrót EEE oznacza sprzęt elektryczny i elektroniczny (Od ang. Electrical and Electronic Equipment)

[5] 2 ust. 1 lit. a) Dyrektywy WEEE

[6] Sprzęt, którego prawidłowe działanie uzależnione jest od dopływu prądu elektrycznego lub obecności pól elektro-magnetycznych, oraz sprzęt służący do wytwarzania, przesyłu oraz pomiaru prądu i pól elektromagnetycznych i zaprojektowany do użycia przy napięciu nieprzekraczającym 1 000 woltów dla prądu przemiennego i 1 500 woltów dla prądu stałego

[7] Art. 12 ust. 1 i art. 13 ust. 1 Dyrektywy WEEE w pierwotnym brzmieniu

[8] Wniosek dotyczył art. 12 ust. 1, 3 i 4, art. 13 ust. 1 i art. 15 ust. 2 Dyrektywy WEEE

[9] Pkt 1 i 2 preambuły do Zaleceń