Dyrektywa PLD (2024/2853), czyli nowa odsłona odpowiedzialności za produkt niebezpieczny

23 października 2024 r. Parlament Europejski przyjął dyrektywę w sprawie odpowiedzialności za produkty wadliwe (zw. dalej PLD)[1]. PLD uchyla obowiązującą w tym zakresie dyrektywę Rady 85/374/EWG[2], której zapisy znalazły odzwierciedlenie w Tytule VI¹ Kodeksu cywilnego, dotyczącym odpowiedzialności za produkt niebezpieczny.

To kolejna w ostatnim czasie regulacja będąca odpowiedzią europejskiego legislatora na postępujący rozwój nowych technologii (w tym AI), na ich wpływ na rynek przepływu towarów oraz na potrzeby gospodarki o obiegu zamkniętym.

Konsumenci borykają się z realnymi problemami z dochodzeniem swoich praw w związku ze szkodami wywołanymi przez produkty i usługi cyfrowe. Z jednej strony wynikają one z braku jednoznacznych wytycznych odnośnie zakresu zastosowania przepisów o bezpieczeństwie produktów i szkód przez nie wywołanych. Z drugiej strony poszkodowani mają trudności w wykazaniu podstawowych przesłanek warunkujących uzyskanie odszkodowania. Przeszkody te mają zostać wyeliminowane dzięki PLD.

PLD odnosi się do odpowiedzialności odszkodowawczej podmiotów gospodarczych za szkody wyrządzone osobom fizycznym (konsumentom), w związku z używaniem wadliwych produktów. Wadliwych, tzn. niezapewniających poziomu bezpieczeństwa wynikającego z przepisów krajowych, unijnych bądź z uzasadnionych oczekiwań użytkownika. Przy ocenie wadliwości znaczenie ma zapewnienie zgodności z unijnymi i krajowymi regulacjami dotyczącymi bezpieczeństwa konkretnych produktów, w tym z GPSR[3], które weszło w życie w grudniu ubiegłego roku. GPSR skonkretyzowało kryteria i warunki prawidłowej oceny bezpieczeństwa produktu (pośrednio odnosi się do nich art. 7 PLD), więc należy uwzględnić związek PLD z tą regulacją.

Przyjęte zmiany mają na celu zharmonizowanie regulacji europejskich i stworzenie jednolitego, bezpiecznego rynku produktów. Państwa członkowskie w procesie implementacji PLD nie powinny wprowadzać ani utrzymywać przepisów, które nakładają odmienny poziom ochrony – zarówno mniej, jak i bardziej rygorystyczny.

Jak zmienią się definicje?

PLD nie odchodzi od odpowiedzialności opartej na ryzyku, jednak znacząco modyfikuje rozumienie podstawowych pojęć związanych z odpowiedzialnością za produkt wadliwy. Dotyczy to w szczególności definicji produktu oraz szkody.

Nowe zasady odpowiedzialności dotyczyć mają produktów, które po 9 grudnia 2026 r. zostaną:

• wprowadzone do obrotu (czyli pierwszy raz udostępnione w ramach działalności handlowej na rynku UE w celu ich dystrybucji, konsumpcji lub używania – odpłatnie bądź nieodpłatnie);
• lub oddane do użytku (czyli pierwszy raz wykorzystane w ramach działalności handlowej odpłatnej lub nieodpłatnej na obszarze UE, jeszcze przed ich wprowadzeniem do obrotu).

Definicja produktu

Aktualnie Kodeks cywilny definiuje produkt jako rzecz ruchomą, choćby została ona połączona z inną rzeczą (przy czym przez produkt rozumie się też zwierzęta i energię elektryczną). PLD istotnie rozszerza zakres tego pojęcia.

Produktem w rozumieniu PLD jest nie tylko rzecz ruchoma (w tym połączona z inną rzeczą ruchomą lub nieruchomą). Przez produkt PLD rozumie również energię elektryczną, cyfrowe pliki produkcyjne, surowce (np. gaz, woda) i oprogramowanie.

PLD wprowadza także nowe definicje legalne, stanowiące odpowiedź na potrzeby epoki cyfrowej tj.:

• część składowa produktu, czyli przedmiot materialny lub niematerialny, surowiec lub powiązana usługa, które są zintegrowane z produktem lub wzajemnie z nim połączone;
• powiązana usługa, czyli usługa cyfrowa, która jest zintegrowana z produktem lub wzajemnie z nim połączona w taki sposób, że jej brak uniemożliwiałby realizację przed produkt co najmniej jednej z jego funkcji (przykładowo związane z systemami inteligentnego domu albo monitorowaniem i śledzeniem stanu zdrowia).

Praktyczny wymiar definicji

Rynek produktów obejmuje produkty materialne i niematerialne. Świat nowych technologii opiera się na różnorodnych formach oprogramowania i usług, które samodzielnie bądź poprzez integrację z innymi produktami  niosą ze sobą ryzyka powstania określonych szkód (dotyczy to np. rynku IoT). Brak uwzględnienia wprost niematerialnych elementów powiązanych z produktem jako źródła szkody,   rodziło wątpliwości co do ponoszenia odpowiedzialności za szkody wynikające z produktu. 

W świetle PLD, oprogramowanie (w tym programy komputerowe, aplikacje i systemy AI) jest zatem produktem bez względu na to, w jakiej formie jest dostarczane ani czy przybiera formę on-prem czy cloudową. PLD wprost wskazuje, że jej zapisów nie stosuje się do darmowego i otwartego oprogramowania opracowanego lub dostarczonego poza działalnością handlową, w celach rozwoju badań i innowacji, chyba że zostanie ono zintegrowane z produktem w ramach działalności handlowej. Przez darmowe udostępnienie nie rozumie się jednak żądania zapłaty ceny lub wyrażenia zgody na przetwarzanie danych osobowych w zamian za korzystanie z oprogramowania.

Produktem nie są informacje w nim zawarte (np. w przetwarzane za pośrednictwem oprogramowania), co wyłącza odpowiedzialność za treści plików cyfrowych (w tym za kody źródłowe). Wyjątkiem jest sytuacja dotycząca wyszczególnionej kategorii plików, tj. cyfrowego pliku produkcyjnego, czyli cyfrowej wersji albo cyfrowego szablonu rzeczy ruchomej, zawierającej informacje funkcjonalne niezbędne do wytworzenia rzeczy materialnej poprzez umożliwienie sterowania urządzeniami (np. wadliwy plik/szablon służący do korzystania z drukarki 3D).

Szczególnego znaczenia nabiera modyfikacja pierwotnego produktu. Znacząco zmodyfikowany produkt, który jest następnie udostępniany na rynku lub oddawany do użytku, staje się nowym produktem, za który co do zasady odpowiada producent kontrolujący proces modyfikacji.

Zakresem stosowania PLD co do zasady nie są objęte awarie jądrowe.

Definicja szkody

PLD, podobnie jak jej poprzedniczka, reguluje kwestie odpowiedzialności za szkody wyrządzone osobom fizycznym, w obszarze życia prywatnego (niezwiązanego z prowadzeniem działalności gospodarczej) – z wyjątkiem, o którym mowa poniżej w kontekście szkody w mieniu. Specyfika epoki cyfrowej  i zagrożeń z niej wynikających uzasadnia objęcie odszkodowaniem szerszy zakres szkód, tj.:

1) śmierć lub inne szkody na osobie, (w tym szkody na zdrowiu psychicznym uznawane w naukach medycznych);

2) uszkodzenie lub zniszczenie mienia, z wyłączeniem szkody dotyczącej:

a) produktu wadliwego;

b) produktu uszkodzonego przez wadliwą część składową, która została zintegrowana z produktem przez producenta lub pod jego kontrolą;

 mienia wykorzystywanego wyłącznie do celów zawodowych (co nie wyłącza prawa do odszkodowania za mienie użytku mieszanego);

3) uszkodzenie lub zniszczenie danych (np. plików lub danych przetwarzanych w oprogramowaniu), które nie są wykorzystywane do celów zawodowych.

Zrezygnowano z wymogu minimalnej wartości szkody w mieniu, determinującej przyznanie odszkodowania (aktualnie wartość szkody w mieniu wynosić musi równowartość min. 500 euro).

Powyższe wyliczenie nie oznacza, że uszczerbki wyłączone na gruncie PLD z prawa do uzyskania odszkodowania nie mogą wiązać się z odpowiedzialnością podmiotu gospodarczego. W dalszym ciągu rozważać można w tym zakresie spełnienie przesłanek odpowiedzialności na gruncie odrębnych reżimów (np. rękojmi, odpowiedzialności deliktowej czy odszkodowawczej).

Kto poniesie odpowiedzialność według PLD?

Analogiczne do GPSR, grono podmiotów odpowiedzialnych według PLD uwzględnia cały łańcuch dostaw produktu („podmioty gospodarcze”). Nie ogranicza się już ono do podmiotów, które są zaangażowane w produkcję (z ograniczoną odpowiedzialnością innych podmiotów) i w efekcie objąć ma producenta produktu lub części składowej, dostawcę powiązanej usługi, upoważnionego przedstawiciela, importera, dostawę usług realizacji zamówień lub dystrybutora.

Odpowiedzialność ma dotyczyć:

• producenta wadliwego produktu, czyli podmiotu, który:
• opracowuje, wytwarza lub produkuje produkt (w tym na swój własny użytek),
• zleca zaprojektowanie lub wytworzenie produktu,
• określa się jako producent (w tym poprzez zamieszczenie swojego logo lub nazwy na produkcie).

Jego odpowiedzialność obejmuje szkody wyrządzone przez część składową produktu zintegrowaną/połączoną pod kontrolą producenta wadliwego produktu;

• producenta wadliwej części składowej, o ile do integracji/połączenia doszło pod kontrolą producenta części składowej.

W zakresie produktów zintegrowanych/połączonych z częścią składową, istotne znaczenie ma zatem to, kto kontrolował proces integracji/połączenia (kontrola oznacza ich realizację lub zezwolenie na ich realizację).

Za producenta uważa się również podmiot, który znacząco modyfikuje produkt poza kontrolą producenta oraz udostępnia go na rynku/oddaje do użytku.

W wypadku produktów (lub ich części składowych), których producent ma siedzibę poza UE, odpowiedzialność dotyczy następujących podmiotów gospodarczych:

• importera wadliwego produktu/części składowej, czyli podmiotu wprowadzającego produkt na rynek UE;
• upoważnionego przedstawiciela producenta, czyli podmiotu upoważnionego przez producenta do realizacji określonych zadań;
• dostawcy usług realizacji zamówień (o ile importer, ani upoważniony przedstawiciel producenta nie mają siedziby w UE), czyli podmiotu, który nie jest właścicielem produktu, ale w odniesieniu do niego realizuje co najmniej dwie spośród następujących czynności: magazynowanie, pakowanie, adresowanie i wysyłanie produktu, z wyłączeniem usług pocztowych, doręczania paczek oraz innych usług pocztowych lub transportu towarów.

Jeżeli nie udaje się zlokalizować żadnego z podmiotów odpowiedzialnych, o których mowa powyżej, zaś osoba poszkodowana zwróci się z wnioskiem o wskazanie danych jednego z ww. podmiotów, odpowiedzialność ponieść może:

• dystrybutor produktu, czyli podmiot udostępniający produkt na rynku UE, niebędący jego producentem ani importerem, o ile nie uczyni on zadość żądaniu osoby poszkodowanej i nie wskaże danych w terminie 1-ego miesiąca od dnia zgłoszenia żądania.

Na zasadach właściwych dla dystrybutora, odpowiedzialność ponieść może także dostawca platformy internetowej, czyli podmiot z założenia pełniący wyłącznie rolę pośrednika przy zawieraniu przez konsumentów umów na odległość z przedsiębiorcami. Będzie to miało miejsce, jeżeli sposób prezentacji przez takiego dostawcę produktów w ramach platformy internetowej wzbudza w poszkodowanych przekonanie, że dostawca platformy internetowej jest podmiotem dostarczającym produkt. Jeżeli dostawca platformy internetowej pełni dodatkowe role w procesie sprzedaży, może mu zostać przypisana jedna z ról opisanych w pkt 1-6 powyżej.

PLD zakłada możliwość odpowiedzialności solidarnej kilku podmiotów odpowiedzialnych. Dla przykładu, jeżeli producent zintegruje ze swoim produktem materialnym wadliwe oprogramowanie (stanowiące część składową), poszkodowany ma prawo dochodzić odszkodowania zarówno od producenta produktu materialnego, jak i producenta części składowej. Jeżeli producent produktu materialnego nie miał kontroli nad integracją, odpowiedzialność, o której mowa w PLD, spoczywa na producencie oprogramowania.

PLD wyraźnie przewiduje jednak wyłączenie możliwości dochodzenia roszczeń regresowych przez przedsiębiorcę integrującego oprogramowanie za swoim produktem, jeżeli w momencie wprowadzania oprogramowania do obrotu producent oprogramowania był mikro- lub małym przedsiębiorcą.

Warunki wyłączenia odpowiedzialności poszczególnych podmiotów

Przesłanki wyłączające odpowiedzialność za produkt niebezpieczny nie uległy większym zmianom.

Szczególne przesłanki zostały wprowadzone z uwagi na specyfikę rynku cyfrowego. PLD wprost wskazuje w związku z tym, że odpowiedzialność podmiotu może być wyłączona jeżeli:

1) Wadliwość produktu nie występowała w chwili wprowadzenia produktu do obrotu, oddania go do użytku lub udostępnienia go na rynku albo powstała po tej dacie.

Jeżeli jednak produkt nadal pozostaje pod kontrolą producenta, jego odpowiedzialność nie będzie wyłączona, jeżeli wadliwość produktu wynika z:

2) powiązanej usługi;

3) oprogramowania (w tym jego aktualizacji lub modernizacji);

4) braku aktualizacji lub modernizacji oprogramowania w zakresie niezbędnym do utrzymania bezpieczeństwa;

5) znaczącej modyfikacji produktu, za którą należy uznać każdą zmianę, która w świetle krajowych bądź unijnych przepisów jest zmianą znaczącą. Jeżeli przepisów takich nie ma, „znaczącą” jest modyfikacja:

a) zmieniająca sposób działania, pierwotny cel lub rodzaj produktu, nieuwzględniona w pierwotnej ocenie ryzyka producenta;

b) związana z nowymi zagrożeniami lub ich nowym charakterem albo zwiększająca poziom ryzyka;

 6) Producent wadliwej części składowej (odpowiedzialny za proces integracji) wykaże, że wadliwość produktu wynika z projektu produktu, z którym jego część składowa została zintegrowana bądź z instrukcji producenta tego produktu;

 7) Podmiot istotnie modyfikujący produkt wykaże, że wadliwość wynika z części produktu, na którą modyfikacja nie miała wpływu.

Pozostałe przesłanki wyłączające odpowiedzialność są zbliżone do aktualnie obowiązujących i obejmują:

• Brak wprowadzenia produktu do obrotu/oddania do użytku/udostępnienia na rynku w ramach przedsiębiorstwa (dotyczy producenta, importera lub dystrybutora);
• Zastosowanie się do obowiązujących przepisów jako przyczyna wadliwości;
• Stan wiedzy naukowej i technicznej w chwili wprowadzenia produktu do obrotu lub oddania go do użytku nie pozwalał na wykrycie wadliwości (tzw. zarzut ryzyka rozwoju), przy czym w tym zakresie państwa członkowskie na poziomie regulacji krajowych będą mogły wprowadzić zapisy regulujące odstępstwa od tej reguły, z uwagi na potrzebę ochrony interesu publicznego. Zapisy te będą musiały jednak być ograniczone do określonych kategorii produktów i respektować zasadę proporcjonalności i celowości.

Jak PLD ułatwi dochodzenia odszkodowania?

Celem przyjęcia PLD było ułatwienie poszkodowanym dochodzenia roszczeń wynikających z wadliwości produktów. Nadal jednak poszkodowany dochodzący odszkodowania z tytułu wadliwości produktów powinien wykazać:

• wadliwość produktu;
• szkodę (w tym jej rozmiar);
• związek przyczynowy między wadliwością produktu a szkodą.

Pierwsze ułatwienie polega na tym, że na wniosek poszkodowanego, pozwany w sporze będzie miał obowiązek ujawnienia istotnych dla postępowania dowodów. Również pozwany ma być uprawniony do zgłoszenia podobnego żądania, jeżeli zostanie to przez niego uzasadnione potrzebą odparcia zarzutów poszkodowanego.

Ponadto, PLD przewiduje system wzruszalnych domniemań istotnie upraszczających sytuację procesową powoda. Po pierwsze:

• domniemanie wadliwości produktu, jeżeli:
• pozwany nie przedstawi dowodów na żądanie powoda, o którym mowa powyżej;
• powód wykaże, że produkt nie spełnia wymogów bezpieczeństwa wynikających z regulacji unijnych lub krajowych;
• powód wykaże, że szkoda została spowodowana oczywistym nieprawidłowym działaniem produktu (w warunkach używania, które można było racjonalnie przewidzieć lub w zwykłych okolicznościach używania);
• domniemanie istnienia związku przyczynowego między wadliwością produktu a szkodą, o ile ustalono, że produkt jest wadliwy, zaś doznana szkoda odpowiada rodzajowo wadom produktu.

Dodatkowo, jeżeli powód uprawdopodobni wadliwość produktu lub związku przyczynowego, sąd może skorzystać z domniemania wadliwości produktu lub związku przyczynowego pomiędzy jego wadliwością a szkodą, jeżeli z uwagi na złożoność techniczną lub naukową powód ma nadmierne trudności w wykazaniu wadliwości lub szkody (na poszkodowanym spoczywa obowiązek uzasadnienia w tym zakresie). To istotne ułatwienie np. w sporach dotyczących innowacyjnych wyrobów medycznych bądź modeli sztucznej inteligencji.

Podstawowe terminy przedawnienia roszczeń nie uległy zmianie w stosunku do aktualnych regulacji. Poszkodowany ma 3-letni termin na dochodzenie roszczeń liczony od chwili, dowiedzenia się o szkodzie, wadliwości produktu, tożsamości podmiotu gospodarczego. Roszczenia te wygasają, po upływie 10 lat od dnia wprowadzenia produktu do obrotu lub oddania go do użytku. W przypadku utajonych szkód na osobie termin wygaśnięcia roszczeń wynosi 25 lat.

Implementacja PLD – jakie zapisy ulegną zmianie?

Dla stosowania nowych reguł odpowiedzialności za produkt wadliwy konieczna jest implementacja przepisów do krajowych regulacji. Praktycznie oznacza to zmiany w Tytule VI¹ Kodeksu cywilnego, dotyczącym odpowiedzialności za produkt niebezpieczny.

Jednocześnie, wdrożenie zapisów dyrektywy nie powinno doprowadzić do zmian w zakresie:

• regulującym zasady ochrony danych osobowych,
• regulującym odpowiedzialność za szkody wynikające ze stosunków umownych lub pozaumownych wynikających z innych podstaw, aniżeli wadliwość produktów,
• uprawniającym poszkodowanych do ochrony prawnej wynikających z krajowych systemów odpowiedzialności.

Nowa regulacja powinna zostać wprowadzona do dnia 9 grudnia 2026 r.

adw. Aleksandra Kucharska

Kancelaria Adwokacka – www.adwokat-kucharska.pl  

---

[1] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2024/2853 z dnia 23 października 2024 r. w sprawie odpowiedzialności za produktu wadliwe i uchylenia dyrektywy Rady 85/374/EWG

[2] Dyrektywa Rady z dnia 25 lipca 1985 r. w sprawie zbliżenia przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych Państw Członkowskich dotyczących odpowiedzialności za produkty wadliwe z dnia 25 lipca 1985 r.

[3] Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2023/988 z dnia 10 maja 2023 r. w sprawie ogólnego bezpieczeństwa produktów, zmieniające rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1025/2012 i dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2020/1828 oraz uchylające dyrektywę 2001/95/WE Parlamentu Europejskiego i Rady i dyrektywę Rady 87/357/EWG