Zarządzanie długiem i restrukturyzacja

Sektor małych i średnich przedsiębiorstw stanowi trzon polskiej gospodarki, lecz często firmy borykają się z wyzwaniami finansowymi. Stałe monitorowanie kosztów, przychodów oraz wielu innych wskaźników finansowych, w tym wskaźników zadłużenia, pozwala na szybkie wykrycie pogarszającej się sytuacji i natychmiastowe wdrożenie działań naprawczych, takich jak restrukturyzacja.

Zadłużenie w działalności małych i średnich przedsiębiorstw jest często nieuniknione, ale kluczowe staje się umiejętne nim zarządzanie. Polski sektor MŚP jest zdominowany przez mikroprzedsiębiorstwa (ponad 97% wszystkich firm wg danych GUS za 2022 rok). Firmy te często polegają na własnym finansowaniu, co czyni je podatnymi na wahania finansowe, zwłaszcza w obliczu obciążeń biurokratycznych i trudności w dostępie do kapitału zewnętrznego.

Efektywne zarządzanie długiem kluczem do stabilności finansowej

Wczesne rozpoznawanie sygnałów ostrzegawczych, takich jak trudności z terminowym regulowaniem zobowiązań czy pogarszające się wskaźniki finansowe, jest kluczowe. Ponad ⅓  firm z sektora MŚP ma problemy z regulowaniem własnych zobowiązań z powodu opóźnień w płatnościach od kontrahentów. Sytuację dodatkowo pogarsza inflacja, rosnące koszty i spadki sprzedaży.

Efektywne zarządzanie długiem to świadome decyzje finansowe oparte na analizie i prognozach, mające na celu unikanie nadmiernego zadłużenia. Wiele mikro-, małych i średnich przedsiębiorstw upada z powodów problemów z płynnością.

Kluczowe strategie zarządzania długiem to:

1. Planowanie finansowe i budżetowanie - dokładne planowanie budżetu i monitorowanie wyników.

Przykład: Mała firma z branży odzieżowej tworzy kwartalne budżety i regularnie każdego miesiąca porównuje rzeczywiste wydatki z planem, co pozwala szybko reagować na odchylenia.

2. Monitorowanie wskaźników zadłużenia - analiza kluczowych wskaźników finansowych dostarcza niezbędnych informacji do podejmowania świadomych decyzji biznesowych i pozwala wcześnie zidentyfikować zagrożenia. Niezbędne dane do ich wyliczenia znajdują się w składnikach sprawozdania finansowego - w bilansie i rachunku zysków i strat.    

Przykład: Lokalna szkoła języków obcych regularnie (raz na kwartał) oblicza swoje wskaźniki zadłużenia, w tym wskaźnik zadłużenia kapitału własnego. Wewnętrzna polityka finansowa firmy zakłada, że gdy ten wskaźnik zbliża się do wartości 1.5 (tzn., że zobowiązania stanowią 150% wartości kapitału własnego), automatycznie wstrzymują rozważanie nowych kredytów i inwestycji, skupiając się na redukcji obecnego zadłużenia.

3. Optymalizacja przepływów pieniężnych i kosztów:

• analiza i podział kosztów - realistyczne podejście do kosztów zapewnia odpowiednie zakwalifikowanie ich na stałe i zmienne.
• delegowanie zadań i outsourcing - firma prowadząca sklep internetowy zleca obsługę logistyczną firmie zewnętrznej, redukując koszty stałe. Dzięki outsourcingowi czynność, która wcześniej generowała koszty stałe, może stać się kosztem zmiennym, ponieważ wysokość poniesionego kosztu będzie zależna od ilości wysłanych przesyłek.
• automatyzacja procesów - sieć kawiarni wdrożyła system POS (point of sale - punkt sprzedaży) automatyzujący sprzedaż i monitorowanie stanów magazynowych. W ten sposób właściciel uzyskuje szybszy dostęp do części danych finansowych, w szczególności przychodów ze sprzedaży.
• optymalizacja podatkowa - legalne metody takie jak wybór formy opodatkowania, kwartalne rozliczenia PIT, metoda kasowa VAT, leasing. Firma transportowa korzysta z leasingu operacyjnego samochodów, mogąc w ten sposób zaliczyć raty leasingowe w koszty.
• negocjacje z dostawcami - regularne negocjowanie warunków umów może znacznie poprawić konkurencyjność, np. zwiększając marżę.

4. Zarządzanie należnościami i unikanie zatorów płatniczych - kluczowe jest przestrzeganie poniższych wskazań, by wyeliminować zagrożenia związane z niewypłacalnością kontrahentów:

• monitoring i windykacja - systematyczne monitorowanie stanu należności i szybkie reagowanie na opóźnienia poprzez wysyłkę wezwań do zapłaty.
• weryfikacja kontrahentów - sprawdzanie wiarygodności kontrahentów, w tym ich statusu w Krajowym Rejestrze Sądowym (KRS) lub Centralnej Ewidencji i Informacji Działalności Gospodarczej (CEIDG) oraz weryfikacja, czy nie widnieją w rejestrach dłużników w Biurze Informacji Gospodarczej (BIG).
• limity kredytowe - indywidualne ustalanie limitu i długości kredytu kupieckiego. Przykład na podstawie weryfikacji klientów w BIG firma stosuje krótsze terminy płatności i niższy limit kredytu kupieckiego dla ryzykownych firm.

5. Narzędzia pomocne w zarządzaniu długiem (przed restrukturyzacją) - zanim zadłużenie osiągnie poziom wymagający formalnej restrukturyzacji, istnieje kilka narzędzi, które mogą pomóc w jego opanowaniu i zarządzaniu:

• konsolidacja kredytów - polega na połączeniu kilku istniejących zobowiązań finansowych (kredytów gotówkowych, limitów w koncie, zadłużeń na kartach kredytowych) w jeden nowy kredyt z zazwyczaj jedną niższą ratą miesięczną i dłuższym okresem spłaty. Korzyścią jest jedno zobowiązanie w miesiącu, dzięki czemu firma łatwiej może zarządzać płynnością finansową, a w dłuższej perspektywie mogą obniżyć się koszty odsetek.
• renegocjacja warunków kredytowych - to indywidualne negocjacje z wierzycielem (kontrahentem, ale najczęściej bankiem) w celu zmiany pierwotnych warunków umowy (np. kredytowej). Może obejmować zmianę harmonogramu spłat, wydłużenie okresu kredytowania (spłaty zobowiązań) lub zastosowanie karencji w spłacie kapitału co jest analogiczne do “wakacji kredytowych” w kredytach hipotecznych dla konsumentów. Dostosowanie spłat rat do aktualnej i często trudniejszej sytuacji finansowej firmy  pozwala uniknąć opóźnień w płatnościach i negatywnych wpisów w BIK. Dzięki temu firma może uniknąć spirali zadłużenia i utraty wiarygodności w instytucjach.

 Kiedy rozważyć restrukturyzację?

Problemy finansowe małych i średnich przedsiębiorstw wynikają z czynników zewnętrznych (np. inflacja, rosnące koszty, spadek popytu, pandemia, wojna) i wewnętrznych (np. brak rentowności, złe zarządzanie finansami, błędy w zarządzaniu firmą). Do tego dochodzą problemy strukturalne polskiej gospodarki (np. zatory płatnicze, biurokracja, koszty pracy). Utrata płynności przyczynia się do kryzysu przedsiębiorstwa.

Restrukturyzacja to proces przekształcenia struktur organizacji (aktywów, pasywów, zarządzania) w celu poprawy płynności finansowej i rentowności, a dla firm zadłużonych jest szansą na uniknięcie upadłości. W świetle polskiego prawa restrukturyzację można przeprowadzić spełniając poniższe warunki - niewypłacalności lub zagrożenia niewypłacalnością zdefiniowane jako:

• utrata zdolności do regulowania wymagalnych zobowiązań pieniężnych (opóźnienie w regulowaniu zobowiązań przez ponad 3 miesiące).
• zobowiązania pieniężne firmy przekraczają wartość majątku (aktywów) przez okres dłuższy niż 24 miesiące.

Jeśli zarząd firmy, po spełnieniu jednego z powyższych warunków, decyduje się rozpocząć proces restrukturyzacji, jest zobowiązany złożyć wniosek do sądu restrukturyzacyjnego (wydział gospodarczy we właściwym sądzie gospodarczym). Sąd może odmówić otwarcia postępowania, jeśli skutkowałoby to pokrzywdzeniem wierzycieli lub przedsiębiorstwo nie rokuje zdolności do konkurowania. Zwłoka w podjęciu decyzji o restrukturyzacji pogarsza sytuację i ogranicza dostępne opcje.

Rodzaje i formy restrukturyzacji przedsiębiorstwa

Przed formalnym postępowaniem firmy często podejmują wewnętrzne działania naprawcze (restrukturyzacja finansowa, majątkowa, operacyjna, zatrudnienia, produkcji).

Wyróżniamy cztery postępowania restrukturyzacyjne według Prawa Restrukturyzacyjnego^[1]:

• Postępowanie o zatwierdzeniu układu (PZU) - najprostsze postępowanie polegające na samodzielnym zebraniu przez dłużnika głosów wierzycieli z pomocą nadzorcy sądowego układu, który odpowiada za prawidłowość procedury.

Przykład: Hurtownia materiałów budowlanych inicjuje PZU, aby renegocjować terminy spłat z producentem (dostawca) z powodu opóźnionej płatności od kontrahenta (np. dewelopera budującego domy dwulokalowe typu bliźniak).

• Przyspieszone postępowanie układowe (PPU) - szybkie zawarcie układu z udziałem nadzorcy sądowego. Układ to porozumienie o spłacie długów na nowych warunkach. Kluczową cechą PPU jest to, że dłużnik (nasza firma) zachowuje zarząd nad swoim majątkiem, co jest ogromną zaletą, ponieważ nie traci się kontroli nad bieżącą działalnością. Warunkiem uruchomienia takiego układu jest wartość wierzytelności spornych, która musi być niższa niż 15% całości.

Przykład: Spółdzielnia mleczarska po problemach swoich odbiorców, którzy nie uregulowali zobowiązań z tego powodu popada w kłopoty finansowe. Właściciel wszczyna PPU, uzyskując ochronę i zawierając układ ze swoimi dostawcami.

• Postępowanie układowe (PU) - jest bardziej sformalizowane. Suma wierzytelności spornych jest większa niż 15% całości. W tym postępowaniu sąd i nadzorca odgrywają większą rolę, ponieważ czynności przedsiębiorcy przekraczające zakres zwykłego zarządu (np. sprzedaż dużej części majątku, zaciąganie nowych kredytów) wymagają zgody nadzorcy.

Przykład: Zakład produkcyjny ze skomplikowanym zadłużeniem (np. zobowiązania wobec banku, ZUS i kontrahentów) i spornymi roszczeniami wybiera ten rodzaj postępowania układowego.

• Postępowanie sanacyjne (PS) - najbardziej zaawansowane, dla firm w bardzo trudnej sytuacji, ale z potencjałem do poprawy sytuacji. Celem jest głęboka reorganizacja (działania sanacyjne). Dłużnik (przedsiębiorca) traci zarząd na rzecz zarządcy sądowego. 

Przykład: Firma transportowa z przestarzałym taborem i nierentownymi kontraktami została objęta postępowaniem sanacyjnym. Zarządca renegocjował umowy, sprzedał stare pojazdy, pozyskał leasing na nowe oraz wdrożył rentowny model obsługi klienta.

Kluczowymi czynnikami sukcesu w przeprowadzaniu restrukturyzacji są wczesne działanie, transparentna komunikacja z pracownikami, realistyczny plan, wybranie odpowiedniego planu postępowania i przede wszystkim zaangażowanie dłużnika.

Aktywne zarządzanie długiem i restrukturyzacja

Ciągłe monitorowanie kondycji finansowej przedsiębiorstwa - wykorzystanie budżetu, wykonanie planu sprzedażowego, obserwacja kluczowych wskaźników finansowych, w tym marży, płynności finansowej i zadłużenia, jest kluczowym narzędziem w celu rozpoznawania symptomów kryzysu.

Szybka reakcja na pierwsze objawy pogorszenia sytuacji finansowej i wdrożenie strategii zarządzania długiem może uchronić firmę przed problemami, a w konsekwencji formalnymi działaniami restrukturyzacyjnymi. Polskie prawo przewiduje różne ścieżki przeprowadzenia restrukturyzacji, co daje realne szanse na wyjście z kryzysu. Najważniejsze jest szybkie podjęcie działań, by uchronić działalność przedsiębiorstwa, a restrukturyzacja może być szansą na nowy początek działalności.

autor: Weronika Witek

^[1] Ustawa z dnia 15 maja 2015 r. Prawo restrukturyzacyjne (Dz.U.2024.1428)