Rozporządzenie ESPR, czyli jak zminimalizować wpływ produktów na środowisko

Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady ustanawiające ramy ustalania wymogów dotyczących ekoprojektu dla zrównoważonych produktów (ang. Ecodesign for Sustainable Products Regulation, dalej: ESPR) stanowi kolejny unijny akt prawny ukierunkowany na realizację celów Europejskiego Zielonego Ładu oraz Gospodarki Obiegu Zamkniętego.

Rozporządzenie zostało ogłoszone w Dzienniku Urzędowym UE pod numerem 2024/1781 i weszło w życie 18 lipca 2024 r., zastępując dotychczasową dyrektywę 2009/125/WE w sprawie ekoprojektu. Wybór formy aktu prawnego w postaci rozporządzenia, zamiast dyrektywy (jak w przypadku 2009/125/WE), był istotną decyzją unijnego prawodawcy. Rozporządzenie, jako akt bezpośrednio obowiązujący, zapewnia jednolite stosowanie przepisów we wszystkich państwach członkowskich, co przeciwdziała rozdrobnieniu prawa i sprzyja sprawnemu funkcjonowaniu jednolitego rynku dla „zielonych” produktów.

Zakres stosowania Rozporządzenia 

Rozporządzenie ustanawia ramy dla wymogów ekoprojektu, które muszą spełniać produkty wprowadzane do obrotu lub oddawane do użytku, aby zwiększyć ich zrównoważenie środowiskowe i ograniczyć ślad węglowy w całym cyklu życia. Rozporządzenie obejmuje również regulacje dotyczące cyfrowego paszportu produktu, zielonych zamówień publicznych oraz zakazu niszczenia niesprzedanych towarów. 

Wymogi te mają zastosowanie do niemal wszystkich fizycznych produktów wprowadzanych na rynek, z wyjątkiem tych, które są objęte szczególnymi przepisami sektorowymi ustanowionymi w odrębnych aktach prawa Unii.

Dotychczasowe ramy ekoprojektu, ustanowione w dyrektywie 2009/125/WE oraz rozporządzeniu 2017/1369, koncentrowały się na produktach związanych z energią i przyczyniły się do istotnego zmniejszenia zużycia energii pierwotnej w Unii. Przepisy wykonawcze wydane na ich podstawie obejmowały także elementy gospodarki o obiegu zamkniętym, takie jak wymogi dotyczące trwałości, możliwości naprawy czy recyklingu. Aby zrealizować cele Europejskiego Zielonego Ładu, konieczne było rozszerzenie podejścia ekoprojektowego na wszystkie grupy produktów oraz wprowadzenie wiążących wymogów uwzględniających ich zrównoważenie środowiskowe. Nowe rozporządzenie ma zapewnić, że na rynek unijny będą trafiały wyłącznie produkty spełniające te kryteria, co ograniczy rozbieżności krajowe i zmniejszy negatywny wpływ produktów na środowisko w całym ich cyklu życia.

Wyłączenia sektorowe 

Z zakresu stosowania rozporządzenia wyłączono określone kategorie produktów, dla których przewidziano odrębne regulacje sektorowe lub które, ze względu na swoją specyfikę, nie podlegają ujednoliconym wymogom ekoprojektu:

1. żywność, zarówno przetworzona, jak i nieprzetworzona, przeznaczona do spożycia;
2. pasze – przetworzone, nieprzetworzone lub częściowo przetworzone – przeznaczone do karmienia zwierząt;
3. wszelkie produkty lecznicze przeznaczone dla ludzi oraz weterynaryjne produkty lecznicze;
4. żywe rośliny, zwierzęta oraz mikroorganizmy;
5. produkty pochodzenia ludzkiego (np. krew, tkanki, komórki, organy, a także wydzieliny i wydaliny pobrane z ludzkiego ciała);
6. produkty pochodzenia roślinnego i zwierzęcego związane bezpośrednio z ich przyszłą reprodukcją;
7. pojazdy rolnicze i leśne, wszystkie pojazdy dwu- lub trzykołowe oraz czterokołowce, a więc – poza klasycznymi środkami transportu – również rowery i hulajnogi elektryczne.

Zasada swobodnego obrotu

W praktyce przepisy dotyczące swobodnego przepływu produktów w ramach rozporządzenia ESPR oznaczają wprowadzenie jednolitego, bezpośrednio stosowanego systemu wymogów ekoprojektu na poziomie Unii Europejskiej, który ogranicza możliwość nakładania odmiennych lub dodatkowych wymagań przez poszczególne państwa członkowskie – pod warunkiem, że dany produkt spełnia wymogi zawarte w aktach delegowanych przyjętych przez Komisję. Swobodny przepływ wiąże się z następującymi praktycznymi konsekwencjami:

1) Jednolity dostęp do rynku UE

Producenci, importerzy i dystrybutorzy zyskują pewność prawną, że spełnienie unijnych wymogów ekoprojektu – np. dotyczących trwałości, efektywności energetycznej czy możliwości naprawy – umożliwia wprowadzenie produktu do obrotu na całym rynku wewnętrznym, bez ryzyka jego zablokowania przez dodatkowe krajowe przepisy.

2) Zakaz barier narodowych

Przepisy wyraźnie zakazują krajom członkowskim utrudniania dostępu do rynku produktom, które spełniają wymogi unijne, nawet jeśli nie są zgodne z lokalnymi standardami dotyczącymi parametrów ujętych już w aktach delegowanych. 

3) Ograniczenie uznaniowości administracji krajowej

Co do zasady organy nadzoru rynku państw członkowskich nie mogą opierać swoich działań kontrolnych na lokalnych wymogach, jeśli dany produkt mieści się w zakresie rozporządzenia i spełnia przyjęte akty delegowane. Ułatwia to import i dystrybucję zwłaszcza w sektorze MŚP, który obciążony był wysokimi kosztami pomocy prawnej w zakresie interpretacji poszczególnych krajowych regulacji.

4) Wyjątek w zakresie krajowych regulacji energetycznych

Zgodnie z art. 3 ust. 2 Rozporządzenia Państwa członkowskie mogą wciąż przyjmować minimalne wymogi charakterystyki energetycznej i systemowej (w odniesieniu do budynków).

5) Elastyczność przy prezentacji na targach

Zgodnie z art. 3 ust. 5 ESPR przedsiębiorcy mogą legalnie prezentować produkty niespełniające jeszcze wymogów (np. prototypy), pod warunkiem ich odpowiedniego oznaczenia. Ułatwia to testowanie nowości rynkowych i prowadzenie rozmów handlowych jeszcze przed zakończeniem procesu certyfikacji lub dostosowania do aktów delegowanych.

Wymogi dotyczące ekoprojektu

Artykuł 4 rozporządzenia ESPR przyznaje Komisji Europejskiej uprawnienie do przyjmowania aktów delegowanych, które uzupełniają ogólne przepisy Rozporządzenia poprzez ustanowienie szczegółowych wymogów ekoprojektu. Akty te mogą dotyczyć zarówno konkretnych grup produktów, takich jak np. pralki czy wyroby elektroniczne, jak i mieć charakter horyzontalny, obejmując szersze kategorie produktowe. Komisja może również zdecydować, że w odniesieniu do niektórych parametrów technicznych nie jest konieczne ustanawianie wymogów efektywności lub informacyjnych, jeżeli byłyby one sprzeczne z celami ekoprojektu dla danej grupy produktów. Jednocześnie (zgodnie z ust. 3) Komisja nie może przyjąć aktu delegowanego, który całkowicie wyłącza daną grupę produktów spod wymogów ekoprojektu. 

Komisja zobowiązana jest również do zapewnienia przedsiębiorcom, w szczególności z sektora MŚP odpowiedniego czasu na dostosowanie się do nowych przepisów. Co do zasady termin stosowania wymogów zawartych w aktach delegowanych nie może przypadać wcześniej niż 18 miesięcy od dnia wejścia ich w życie.

Pierwszy akt delegowany przyjęty na podstawie art. 4 może wejść w życie najwcześniej 19 lipca 2025 r.

Szczegółowe wymogi ekoprojektu 

Artykuł 5 rozporządzenia ESPR określa, czym są wymogi ekoprojektu oraz jakie warunki muszą one spełniać. Celem tych wymogów jest przeciwdziałanie negatywnemu oddziaływaniu produktów na środowisko poprzez poprawę określonych aspektów ich konstrukcji, użytkowania i końcowego zagospodarowania. Wymogi ekoprojektu ustalane są w aktach delegowanych Komisji Europejskiej i powinny odnosić się do aspektów produktu takich jak:

1. trwałość,
2. niezawodność,
3. możliwość ponownego użycia,
4. możliwość ulepszenia,
5. możliwość naprawy,
6. możliwość konserwacji i odnowienia,
7. obecność substancji budzących obawy,
8. zużycie energii / efektywność energetyczna,
9. zużycie zasobów / zasobooszczędność,
10. zawartość surowców z recyklingu,
11. możliwość regeneracji,
12. zdatność do recyklingu,
13. możliwość odzysku materiałów,
14. wpływ środowiskowy (w tym ślad węglowy i ślad środowiskowy),
15. przewidywaną ilość odpadów końcowych.

Struktura wymogów

Efektywność i informacja ESPR rozróżnia dwa typy wymogów:

• Wymogi efektywnościowe (art. 6) – określają minimalne lub maksymalne poziomy parametrów (np. maks. współczynnik zużycia energii) bądź jakościowe cechy konstrukcyjne (np. możliwość demontażu bez uszkodzeń).
• Wymogi informacyjne (art. 7) – obejmują m.in. obowiązek udostępnienia cyfrowego paszportu produktu, wskazania substancji budzących obawy i parametrów środowiskowych na etykiecie lub w dokumentacji.

Kryteria ustanawiania wymogów

Każdy wymóg musi spełniać sześć zasad proporcjonalności, to oznacza, że wymogi ekoprojektu;

1. nie mogą mieć znacznego negatywnego wpływu na funkcjonalność produktu z punktu widzenia użytkownika;
2. nie mogą mieć negatywnego wpływu na zdrowie i bezpieczeństwo osób;
3. nie mogą mieć znacznego negatywnego wpływu na konsumentów pod względem dostępności cenowej odnośnych produktów, w tym przy uwzględnieniu dostępu do produktów używanych, trwałości i kosztu całego cyklu życia produktów;
4. nie mogą mieć nieproporcjonalnego negatywnego wpływu na konkurencyjność podmiotów gospodarczych i innych podmiotów w łańcuchu wartości, w tym MŚP, a w szczególności mikroprzedsiębiorstw;
5. nie mogą narzucać technologii zastrzeżonych producentom lub innym podmiotom w łańcuchu wartości;
6. nie mogą nakładać nieproporcjonalnego obciążenia administracyjnego na producentów lub inne podmioty w łańcuchu wartości, w tym MŚP, a w szczególności na mikroprzedsiębiorstwa. 

Przedwczesne starzenie się produktów

Dodatkowo, wymogi ekoprojektu formułowane w ramach art. 5 ESPR nakładają obowiązek przeciwdziałania zjawisku przedwczesnego starzenia się produktów, rozumianemu jako celowe projektowanie cech lub podejmowanie działań, które powodują, że produkt traci funkcjonalność lub efektywność szybciej, niż wynikałoby to z normalnego zużycia. 

Takie praktyki, do których należy np. stosowanie mniej trwałych komponentów, utrudnianie demontażu kluczowych części, brak aktualizacji oprogramowania lub ograniczony dostęp do dokumentacji serwisowej, zdaniem Komisji prowadzą do zwiększenia ilości odpadów i nadmiernego zużycia zasobów naturalnych. W tym kontekście ekoprojektowanie staje się narzędziem ograniczania negatywnego wpływu produktów na środowisko poprzez określenie parametrów technicznych, które zapewniają trwałość, możliwość naprawy i dostęp do części zamiennych (zgodnie z załącznikiem I do Rozporządzenia). 

Parametry produktu wymienione w załączniku I rozporządzenia stanowią kompleksowy zestaw kryteriów służących ekoprojektowaniu. Uwzględniono m.in. takie cechy jak trwałość i niezawodność, łatwość konserwacji, ulepszania i regeneracji, projektowanie z myślą o recyklingu, ograniczanie szkodliwych substancji oraz zużycia zasobów na różnych etapach cyklu życia produktu. Wymienione parametry mają również na celu ograniczenie emisji, śladu środowiskowego, produkcji odpadów oraz wspieranie rozwiązań modułowych i lekkich konstrukcji. Łącznie tworzą one podstawę do oceny wpływu produktu na środowisko i jego zgodności z zasadami ekoprojektowania w ramach nowej unijnej polityki zrównoważonej produkcji.

Uwzględnienie tych aspektów już na etapie projektowania ma zasadnicze znaczenie dla wydłużenia cyklu życia produktów oraz wspierania bardziej zrównoważonych wzorców konsumpcji.

Cyfrowy paszport produktu jako narzędzie realizacji celów ekoprojektu

Jednym z kluczowych mechanizmów wdrażania wymogów ekoprojektu na gruncie rozporządzenia ESPR jest cyfrowy paszport produktu (ang. Digital Product Passport, dalej: DPP), uregulowany w art. 9–15 ESPR. Celem jego wprowadzenia jest poprawa identyfikowalności produktów, zapewnienie przejrzystości w łańcuchu dostaw oraz ułatwienie nadzoru rynku i kontroli celnych.

Paszport będzie miał formę elektronicznego zbioru danych powiązanych z danym produktem, dostępnego poprzez nośnik danych (np. kod QR) umieszczony na wyrobie. Zgodnie z definicją, DPP ma być swoistym „dowodem tożsamości” produktu, komponentów i materiałów (zbiorem danych specyficznych dla danego produktu) zawierającym istotne informacje dotyczące zrównoważonego charakteru produktu, jego pochodzenia i sposobu postępowania z nim.

Zgodnie z art. 9 ust. 1 ESPR, produkt może zostać wprowadzony do obrotu lub oddany do użytku tylko wtedy, gdy posiada przypisany cyfrowy paszport, zgodny z aktami delegowanymi przyjętymi na podstawie Rozporządzenia. Paszport ten musi zawierać poprawne, pełne i aktualne dane, a jego zawartość i forma będą szczegółowo regulowane w aktach delegowanych. 

DPP musi być m.in. dostępny klientowi przed zawarciem umowy sprzedaży, wskazywać poziom identyfikacji (model, partia, egzemplarz), a także zawierać informacje o dostępie i aktualizacji danych przez uprawnione podmioty.

Zasadnicze wymogi techniczne dotyczące DPP określono w art. 10 Rozporządzenia. Paszport musi być połączony z niezmiennym, niepowtarzalnym identyfikatorem i zapisany na nośniku danych umieszczonym na produkcie, jego opakowaniu lub dokumentacji, zgodnym z normami określonymi w załączniku III Rozporządzenia. Dane muszą być oparte na otwartych standardach, możliwe do odczytu maszynowego i interoperacyjne, przy jednoczesnym poszanowaniu ochrony danych osobowych.

Obowiązki podmiotów gospodarczych wprowadzających produkt do obrotu obejmują m.in. przekazanie sprzedawcom oraz dostawcom internetowych platform handlowych cyfrowej kopii nośnika danych lub niepowtarzalnego identyfikatora produktu, aby umożliwić ich udostępnienie potencjalnym klientom w przypadku braku fizycznego dostępu do produktu. Dodatkowo, przedsiębiorca zobowiązany jest do udostępnienia kopii zapasowej cyfrowego paszportu produktu za pośrednictwem stosownego dostawcy usług.

W celu zapewnienia skutecznej administracji systemem DPP, ESPR zobowiązuje Komisję do utworzenia rejestru cyfrowych paszportów produktów do dnia 19 lipca 2026 r. Dane do systemu aktualizować będzie podmiot wprowadzający produkt do obrotu (ust. 4).

Istotnym elementem DPP jest również zastosowanie paszportu produktu w procedurze celnej dopuszczenia do obrotu. Organy celne będą weryfikować identyfikator rejestracyjny i kod towaru z danymi zawartymi w rejestrze, a proces ten ma być zintegrowany z unijnym systemem jednego okienka w dziedzinie ceł.

Wymogi dla niesprzedanych wyrobów włókienniczych i obuwia 

Kolejnym istotnym filarem rozporządzenia są przepisy Rozdziały IV Rozporządzenia, mające zapobiec niszczeniu niesprzedanych produktów konsumpcyjnych. Powyższa inicjatywa unijnego prawodawcy zdaje się być odpowiedzią na głośne przypadki marnotrawienia nowych wyrobów (np. odzieży, elektroniki) poprzez ich masową utylizację, gdy nie znalazły nabywców. 

ESPR po raz pierwszy na poziomie UE wprowadza zakaz takiej praktyki w odniesieniu do wybranych sektorów. Artykuł 23 nakłada na podmioty gospodarcze ogólny obowiązek podejmowania środków, których można zasadnie oczekiwać w celu zapobiegania konieczności niszczenia towarów, które nie znalazły nabywcy.

Zgodnie z art. 24 ust. 1, przedsiębiorstwa pozbywające się niesprzedanych produktów, samodzielnie lub za pośrednictwem osób trzecich, są zobowiązane do corocznego ujawniania szeregu danych, w tym liczby i masy po zbytych towarów, przyczyn ich utylizacji, sposobów dalszego postępowania z nimi (np. recykling, odzysk, odnowienie) oraz działań prewencyjnych. Obowiązek ten dotyczy obecnie wyłącznie dużych podmiotów, jednakże średnie przedsiębiorstwa będą nim objęte od 19 lipca 2030 r.

Zakaz niszczenia niesprzedanych produktów został ustanowiony w art. 25 ust. 1 Rozporządzenia i zacznie obowiązywać od 19 lipca 2026 r. – z wyjątkiem mikro- i małych przedsiębiorstw, dla których obowiązek ten może zostać rozszerzony tylko w drodze aktów delegowanych. Średnie przedsiębiorstwa zostaną objęte zakazem dopiero od 2030 r. 

Zgodnie z załącznikiem VII, zakaz niszczenia niesprzedanych produktów obejmuje w szczególności odzież i dodatki odzieżowe oraz obuwie. Wśród produktów objętych zakazem znajdują się artykuły ze skóry wyprawionej, dziane i niedziane ubrania, kapelusze i inne nakrycia głowy, zarówno wykonane z pasków materiału, jak i dziane lub z filcu. W zakresie obuwia zakaz dotyczy zarówno obuwia nieprzemakalnego z gumy lub tworzyw sztucznych, jak i pozostałych rodzajów obuwia o różnych kombinacjach materiałowych.

Co ważne, art. 25 ust. 2 przeciwdziała obchodzeniu zakazu przez duże przedsiębiorstwa. W świetle tej regulacji zakazane jest nie tylko niszczenie produktów przez przedsiębiorstwa objęte zakazem, ale także przyjmowanie produktów w celu ich utylizacji przez inne podmioty. Komisja, opracowując zmiany załącznika VII, ma obowiązek przeprowadzenia oceny skutków oraz wzięcia pod uwagę danych pochodzących z obowiązków informacyjnych wyrażonych w pozostałych przepisach Rozporządzenia. 

Jednocześnie art. 25 ust. 5 przewiduje możliwość ustanowienia wyjątków od zakazu niszczenia, m.in. z powodów zdrowotnych, bezpieczeństwa, braku możliwości naprawy, odmowy przyjęcia darowizny, obecności „podróbek” czy sytuacji, w których zniszczenie jest opcją o najmniejszym, negatywnym wpływie środowiskowym.

Sankcje 

Artykuł 74 rozporządzenia ESPR ustanawia ramy odpowiedzialności za naruszenia jego przepisów, zobowiązując państwa członkowskie do wdrożenia skutecznych, proporcjonalnych i odstraszających sankcji. 

Zgodnie z założeniami Rozporządzenia, sankcje muszą uwzględniać charakter, wagę, czas trwania i powtarzalność naruszenia, jak również jego umyślność lub nieumyślność. Znaczenie mają także sytuacja finansowa sprawcy, uzyskane korzyści ekonomiczne, wyrządzone szkody w środowisku, działania naprawcze oraz inne okoliczności wpływające na wymiar odpowiedzialności.

W katalogu minimalnym środków sankcyjnych państwa członkowskie muszą przewidzieć możliwość nakładania grzywien oraz czasowego zakazu udziału w postępowaniach o udzielenie zamówienia publicznego, co ma służyć realnemu egzekwowaniu przepisów i ograniczeniu nieuczciwych praktyk na rynku.

Wsparcie sektora MŚP w ekoprojektowaniu

Artykuł 22 rozporządzenia ESPR koncentruje się na wsparciu małych i średnich przedsiębiorstw (MŚP), zwłaszcza mikroprzedsiębiorstw, w procesie wdrażania zasad ekoprojektowania. Komisja Europejska ma zapewnić istnienie inicjatyw wspierających włączanie zrównoważenia środowiskowego do łańcuchów wartości tych przedsiębiorstw, a w aktach delegowanych ma uwzględniać specyfikę MŚP, opracowując narzędzia cyfrowe i wytyczne po konsultacjach z ich przedstawicielami.

Z kolei państwa członkowskie są zobowiązane do przyjmowania środków ułatwiających spełnianie wymogów ekoprojektu przez MŚP. Obejmuje to m.in. tworzenie punktów kompleksowej obsługi, wsparcie finansowe, dostęp do finansowania, specjalistyczne szkolenia oraz pomoc techniczną i organizacyjną.

Celem tych działań jest zmniejszenie barier dla mniejszych podmiotów przy wdrażaniu wymagań wynikających z rozporządzenia.

Harmonogram

Na podstawie opublikowanego przez Komisję Europejską pierwszego planu prac dotyczącego rozporządzenia ESPR, na lata 2025–2030 przewidziano stopniowe wprowadzanie wymogów ekoprojektowych dla wybranych grup produktów. Wśród produktów końcowych priorytetowo potraktowano następujące grupy produktów:

• żelazo i stal;
• aluminium;
• tekstylia, w szczególności odzież i obuwie;
• meble, w tym materace;
• opony;
• detergenty;
• farby;
• smary;
• chemikalia;
• produkty związane z energią, dla których wymogi ekoprojektu mają zostać określone po raz pierwszy lub w odniesieniu do których istniejące środki przyjęte na mocy dyrektywy 2009/125/WE mają zostać poddane przeglądowi na podstawie niniejszego rozporządzenia; oraz
• produkty technologii informacyjno-komunikacyjnych i inne urządzenia elektroniczne.

Podsumowanie

Rozporządzenie ESPR to akt ramowy, który stanowi fundament pod szerszą transformację sposobu projektowania, wytwarzania i wprowadzania produktów na rynek Unii Europejskiej. Rozporządzenie ustanawia jednolite zasady, które będą stopniowo rozwijane poprzez akty delegowane szczegółowe przepisy dotyczące konkretnych grup produktów i ich parametrów środowiskowych. 

Akt ten obejmuje niemal wszystkie towary i wprowadza szereg nowych (i wyczekiwanych) rozwiązań na rynek europejski, takich jak cyfrowy paszport produktu, zakaz niszczenia niesprzedanych ubrań i obuwia, czy też wymogi dotyczące trwałości, możliwości naprawy oraz zawartości surowców wtórnych. 

Docelowo nowe zasady mają zmienić sposób, w jaki projektujemy i konsumujemy dobra, wspierając gospodarkę o obiegu zamkniętym oraz zmniejszając ślad środowiskowy produktów dostępnych na rynku unijnym.

 Agata Grobel

aplikantka adwokacka przy Izbie Adwokackiej w Warszawie, głównym obszarem działalności Autorki jest wspieranie przedsiębiorstw z sektora MŚP w zakresie postępowań administracyjnych i cywilnych