Spółdzielnie energetyczne w Polsce – większy udział OZE w miksie i wzrost inwestycji lokalnych

Polska stoi dziś przed wyzwaniem przeprowadzenia zrównoważonej transformacji energetycznej, która nie tylko ograniczy emisję dwutlenku węgla, ale również zwiększy lokalne bezpieczeństwo energetyczne i obniży koszty produkcji i transportu energii. Jedną z możliwości sprostania aktualnym wyzwaniom jest rozwój społeczności energetycznych.

Społeczności energetyczne to przede wszystkim lokalne inicjatywy, w ramach których uczestnicy wspólnie podejmują działania związane z wytwarzaniem, dystrybucją. magazynowaniem oraz konsumowaniem energii. Ich głównym celem jest zwiększenie udziału odnawialnych źródeł energii w lokalnym miksie energetycznym, poprawa efektywności energetycznej oraz wzmacnianie niezależności energetycznej na poziomie lokalnym.

Podstawą prawną funkcjonowania społeczności energetycznych w Unii Europejskiej jest Dyrektywa 2018/2001 w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych (RED II), która wprowadza pojęcie „społeczności energetycznych działających w zakresie energii odnawialnej”. Zgodnie z Dyrektywą, zaangażowanie obywateli i władz lokalnych w projekty związane z odnawialnymi źródłami energii poprzez tworzenie społeczności energetycznych przyczynia się do wzrostu inwestycji lokalnych w sektorze energetycznym.

W Polsce regulacje tę wdrożono nowelizacją Prawa energetycznego, definiując obywatelską społeczność energetyczną jako podmiot z osobowością prawną, działający na zasadzie otwartości i dobrowolności

Choć przepisy nie wskazują zamkniętego katalogu form prawnych kwalifikowanych jako społeczności energetyczne, coraz częściej spotykanym przykładem ich realizacji są spółdzielnie energetyczne.

Ramy prawne spółdzielni energetycznych

W polskim porządku prawnym spółdzielnia energetyczna funkcjonuje w oparciu o ramy przewidziane dla spółdzielni, zgodnie z ustawą z 16 września 1982 r. -  Prawo spółdzielcze, lub spółdzielni rolników w rozumieniu ustawy z 4 października 2018 r. o spółdzielniach rolników. Kluczowym obszarem jej działalności jest wytwarzanie energii elektrycznej, biogazu, biogazu rolniczego, biometanu czy ciepła w instalacjach odnawialnych źródeł energii, a także ich obrót oraz magazynowanie. W związku z czym w stosunku do spółdzielni energetycznej zastosowanie znajdują przepisy prawa cywilnego, z modyfikacjami wynikającymi z przepisów szczególnych, w tym w szczególności z ustawy z 20 lutego 2015 r. o odnawialnych źródłach energii („Ustawa OZE”) . Innym istotnym dla funkcjonowania spółdzielni energetycznej aktem prawnym jest Rozporządzenie Ministra Klimatu i Środowiska z dnia 23 marca 2022 r. w sprawie dokonywania rejestracji, bilansowania i udostępniania danych pomiarowych oraz rozliczeń spółdzielni energetycznych.

Czym jest spółdzielnia energetyczna?

Definicję spółdzielni energetycznej zawiera art. 2 pkt 33a Ustawy OZE, który stanowi, że spółdzielnią energetyczną jest spółdzielnia w rozumieniu Prawa spółdzielczego albo spółdzielnia rolników w rozumieniu art. 4 ust. 1 ustawy o spółdzielniach rolników, której przedmiotem działalności jest wytwarzanie energii elektrycznej lub biogazu, lub biogazu rolniczego, lub biometanu, lub ciepła w instalacjach OZE, obrót nimi lub ich magazynowanie, dokonywane w ramach działalności prowadzonej wyłącznie na rzecz tych spółdzielni oraz ich członków.

Mając na uwadze praktykę tworzących się i działających spółdzielni, spółdzielnie energetyczną należy nazwać hubem rozliczeniowym pomiędzy członkami-wytwórcami energii a jej odbiorcami, będącymi członkami tej spółdzielni.

Najczęstszym zadaniem zarządu spółdzielni energetycznej jest zakup energii elektrycznej wytworzonej w posiadanych odnawialnych źródłach energii, a następnie sprzedaż tej energii do członków-odbiorców. Spółdzielnia energetyczna mogłaby też mieć swoje źródło i być jednocześnie wytwórcą i sprzedawcą, niemniej taki model nie jest często spotykany.

Dwuetapowość procesu powstania spółdzielni energetycznej

Proces tworzenia spółdzielni energetycznej jest dwuetapowy. W pierwszej kolejności należy powołać do życia samą spółdzielnię, wybierając jedną z dwóch dostępnych form organizacyjno-prawnych: spółdzielnię w rozumieniu Prawa spółdzielczego albo spółdzielnię rolników zgodnie z ustawą o spółdzielniach rolników oraz spełnić wymogi właściwe dla podstawowej formy spółdzielni.

W praktyce oznacza to przede wszystkim:

• zgromadzenie odpowiedniej liczby członków wymaganej do utworzenia spółdzielni,
• przygotowanie statutu spółdzielni, który będzie określał jej organizację oraz zasady funkcjonowania,
• dokonanie rejestracji spółdzielni w Krajowym Rejestrze Sądowym.

Aktualnie zdecydowanie przeważają spółdzielnie energetyczne tworzone w oparciu o Prawo spółdzielcze.

Minimalna liczba podmiotów wymaganych do utworzenia spółdzielni energetycznej wynosi 10 w przypadku osób fizycznych oraz 3 w przypadku osób prawnych. Gdyby spółdzielnie energetyczną miały współtworzyć inne podmioty niż osoby prawne, wówczas konieczne będzie zrzeszenie się co najmniej 10 podmiotów (np. osiem osób fizycznych i dwóch spółek z o.o.)

W przypadku spółdzielni energetycznej przewidziana jest również granica górna – 999 członków. Dodatkowe warunki co do członkostwa w spółdzielni może regulować statut, pełniący kluczową rolę w organizacji jej funkcjonowania.

Statut spółdzielni jest umową cywilnoprawną, łączącą spółdzielnię z każdym z jej członków w ramach stosunków członkostwa. W przypadku chęci ubiegania się o status spółdzielni energetycznej należy zadbać o to, aby zapisy statutowe były zgodne z Ustawą OZE, a co za tym idzie, aby przewidywały regulacje dotyczące sposobu rozliczeń pomiędzy spółdzielnią energetyczną a jej członkami, zarówno w zakresie energii wytworzonej i przez nich zużywanej, jak i zasad rozliczania energii zakupionej z sieci w przypadku niedoboru energii pochodzącej z własnej produkcji. Analogiczne zapisy powinny się znaleźć w statutach spółdzielni energetycznych, których przedmiotem działalności jest wytwarzanie lub obrót ciepłem.

Kolejnym krokiem jest złożenie wniosku o wpis spółdzielni do rejestru przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego. Z chwilą dokonania wpisu w rejestrze spółdzielnia uzyskuje osobowość prawną. Dopiero wtedy możliwe jest dokonanie rejestracji spółdzielni w wykazie spółdzielni energetycznych Dyrektora Generalnego Krajowego Ośrodka Wsparcia Rolnictwa (KOWR).

Warto zaznaczyć, że nie wszyscy członkowie spółdzielni muszą stać się członkami spółdzielni energetycznej. Spółdzielnia może założyć spółdzielnię energetyczną dla tych członków, którzy spełniają kryteria ustawowe dla spółdzielni energetycznych.

Warunki założenia spółdzielni energetycznej

Warunki jakie musi spełniać spółdzielnia energetyczna mają charakter terytorialno-techniczny i zostały wskazane w art. 38c oraz 38e Ustawy OZE.

Obszar działalności

Spółdzielnie energetyczne obejmują ograniczenia terytorialne w celu zachowania lokalnego, wspólnotowego charakteru działalności. Zgodnie z art. 38e Ustawy OZE, mogą funkcjonować wyłącznie na obszarze od jednej do trzech sąsiadujących ze sobą gmin wiejskich lub miejsko-wiejskich.

Na początku 2025 r. opublikowano projekt ustawy o zmianie ustawy o wytwarzaniu energii elektrycznej w morskich farmach wiatrowych oraz niektórych innych ustaw (UD162). Choć projekt koncentruje się na regulacjach związanych z morskimi farmami wiatrowymi, przewiduje również zmianę art. 38e ust. 1 pkt 1 ustawy OZE polegającą na rozszerzeniu zakresu terytorialnego spółdzielni energetycznych na wszystkie gminy – także miejskie.

Na ten moment nie ma pewności co do ostatecznego kształtu projektu ustawy ani terminu jej wejścia w życie, dlatego warto na bieżąco śledzić postępy legislacyjne w tym zakresie.

Istotne jest również, że obszar działania spółdzielni energetycznej musi mieścić się w ramach działania jednego operatora systemu dystrybucyjnego (OSD).

Warunki przyłączenia do sieci elektroenergetycznej dla spółdzielni energetycznych

Obecnie, pomimo ustawowego obowiązku przyłączenia do sieci wynikającego z art. 7 ustawy – Prawo energetyczne, operatorzy systemów dystrybucyjnych  często odmawiają wydania warunków przyłączenia, powołując się na brak warunków technicznych lub ekonomicznych.

Ustawodawca ograniczył możliwość odmowy przyłączenia instalacji OZE należących do spółdzielni energetycznych przez operatorów sieci elektroenergetycznej, o ile spełnione zostaną określone warunki.

Po pierwsze, o przyłączenie musi ubiegać się członek spółdzielni energetycznej, którego instalacja OZE będzie produkować energię na potrzeby odbiorców końcowych spółdzielni. Odbiorcy ci muszą być zasilani:

• z tej samej stacji transformatorowej średniego napięcia na niskie napięcie co wytwórca energii, lub
• z więcej niż jednej stacji transformatorowej średniego napięcia na niskie napięcie lub z sieci średniego napięcia, które są ze sobą bezpośrednio połączone, a do których podłączony będzie wytwórca.

Dodatkowo, łączna moc zainstalowana wszystkich instalacji OZE, które będą wytwarzać energię elektryczną na potrzeby odbiorców końcowych, nie może przekraczać 80% łącznej mocy określonej w warunkach lub umowach o przyłączenie dla tych odbiorców.  Wymagane jest również, aby w każdej godzinie instalacje OZE były w stanie pokryć co najmniej 50% łącznych dostaw energii elektrycznej do wskazanych odbiorców.

Warunki techniczne

Spółdzielnia, chcąc uzyskać status spółdzielni energetycznej, musi zaplanować zużycie energii przez członków, tak aby móc wykazać możliwość pokrycia w skali roku 70% zapotrzebowania na energię elektryczną z instalacji OZE.

Jednocześnie łączna moc zainstalowana instalacji OZE, w zakresie energii elektrycznej, nie może przekroczyć 10 MW, a sprawność ich pracy powinna pozwalać na pokrycie wspomnianych 70% zapotrzebowania. Obowiązek ten ma charakter ciągły i dotyczy nie tylko momentu rejestracji w KOWR.

W przypadku ciepła przepisy przewidują limit maksymalnej mocy zainstalowanej instalacji OZE, który wynosi 30 MW. Analogicznie, dla biogazu ustalono, że roczna wydajność instalacji nie może przekroczyć 40 mln m³.

Ponadto w ramach wsparcia rozwoju spółdzielni energetycznych, dla podmiotów zarejestrowanych do 31 grudnia 2025 r. przewidziano obniżenie wymaganego poziomu pokrycia zapotrzebowania z energii OZE z 70% do 40%, co wynika z art. 38e ust. 1 pkt 3 lit. a Ustawy OZE.

Struktura i rozliczenia spółdzielni energetycznej

Z punktu widzenia członka spółdzielni, rozliczenia spółdzielni odbywają się na dwóch płaszczyznach:

• rozliczenia członka spółdzielni ze sprzedawcą energii elektrycznej (tj. spółką obrotu, z którą członek spółdzielni energetycznej ma podpisaną umowę kompleksową)
• rozliczenia wewnętrzne spółdzielni energetycznej pomiędzy członkami-wytwórcami, spółdzielnią energetyczną, członkami odbiorcami.

W momencie uzyskania statusu spółdzielni energetycznej powstaje roszczenie względem sprzedawcy energii o zawarcie umowy kompleksowej obejmującej spółdzielnię oraz każdego z jej członków. Zgodnie z Ustawą OZE, sprzedawca energii ma 90 dni na:

• przedstawienie oferty umowy kompleksowej lub zmiany dotychczasowej, umożliwiającej rozliczenia spółdzielni oraz jej członków,
• zawarcie umowy ze spółdzielnią energetyczną, określającej min. zasady rozliczeń oraz prawa i obowiązki stron.

Dodatkowo, OSD ma obowiązek zainstalować u każdego członka licznik zdalnego odczytu, monitorujący energie zużywaną oraz wprowadzoną do sieci w ramach spółdzielni, w terminie do 4 miesięcy od złożenia wniosku przez spółdzielnię.

Co istotne, w spółdzielniach energetycznych o łącznej mocy zainstalowanej nieprzekraczającej 400 kW, usługi bilansowania świadczone są przez sprzedawcę zobowiązanego na jego koszt, co pozwala ograniczyć koszty operacyjne.

W ramach rozliczeń wewnętrznych spółdzielni energetycznej członkowie-wytwórcy odsprzedają energię wyprodukowaną w instalacjach OZE na rzecz spółdzielni, natomiast członkowie-odbiorcy nabywają energię od spółdzielni energetycznej, którą ta nabyła od  jej członków.

Alternatywnie do powyższego modelu, spółdzielnia energetyczna może być wytwórcą energii elektrycznej (mieć własne źródło wytwórcze) i sprzedawać energię elektryczną do członków spółdzielni energetycznej.

Jednym z kluczowych atutów spółdzielni energetycznych jest elastyczne kształtowanie zasad obrotu energią w relacjach wewnętrznych - spółdzielnia może zdecydować o wprowadzeniu stałej ceny na określony czas jak i zastosować preferencyjne stawki dla konkretnych członków. Zasady te ustalane są w ramach wzajemnych umów, przy czym dopuszcza się aby ten sam członek pełnił jednocześnie rolę wytwórcy oraz odbiorcy energii w ramach spółdzielni.

Podstawowe korzyści dla członków spółdzielni energetycznych (dot. energii elektrycznej)

W ramach spółdzielni energetycznych przyjmuje się, że jeśli członek spółdzielni – wytwórca – w danej godzinie wytworzy określony wolumen energii elektrycznej, a inny członek – odbiorca – w tym samym czasie zużyje energię, to uznaje się, że zużył on energię wytworzoną przez członka – wytwórcę.

Przykład: członek A posiada instalację fotowoltaiczną o mocy 200 kW. 14 lipca, pomiędzy godziną 12 a 13 instalacja ta wytworzyła 100 kWh.

14 lipca, pomiędzy godziną 12 a 13 członek B zużył w swoim zakładzie produkcyjnym 40 kWh, a członek C w swoim warsztacie 30 kWh.

Na potrzeby spółdzielni przyjmujemy, że członek B i C zużyli energię elektryczną (łącznie 70 kWh), którą członek A wytworzył w swojej instalacji PV. Członkowie B i C zapłacą za tę energię do spółdzielni energetycznej, a ta zapłaci wytwórcy.

Nadwyżka energii elektrycznej wytworzonej w danej godzinie ponad zużytą (w powyższym przykładzie jest to 30 kWh (100 kWh – 70 kWh) jest oddawana do sieci w ramach systemy opustu (net-mettering). 60% z tej energii (czyli 18 kWh z naszego przykładu) może być zużyte przez członków odbiorców przez okres 12 kolejnych miesięcy.

Jedną z głównych zachęt do tworzenia spółdzielni energetycznych są zwolnienia publicznoprawne dla energii wytwarzanej i zużywanej wewnętrznie, co umożliwia ustalenie korzystnej ceny dla wszystkich stron.

W odniesieniu do ilości energii elektrycznej wytworzonej we wszystkich instalacjach OZE, a następnie zużytej przez wszystkich odbiorców energii elektrycznej spółdzielni, w tym ilości energii elektrycznej rozliczonej w ramach opustu, nie nalicza się i nie pobiera:

a) opłaty OZE;

b) opłaty mocowej;

c)  opłaty kogeneracyjnej.

Dodatkowo uznaje się, że jest ona zużyciem energii elektrycznej wyprodukowanej przez dany podmiot w rozumieniu przepisów ustawy z 6 grudnia 2008 r. o podatku akcyzowym i z tego tytułu podlega zwolnieniu od podatku akcyzowego, pod warunkiem, że łączna moc zainstalowana elektryczna wszystkich instalacji OZE spółdzielni energetycznej nie przekracza 1 MW.

Jednakże jedną z kluczowych korzyści jest fakt, że od ilości energii elektrycznej wskazanej powyżej, wytwórca i odbiorca energii elektrycznej, będący członkami tej spółdzielni energetycznej uiszczają opłaty za świadczenie usług dystrybucji. Wysokość takich opłat zależy od ilości energii elektrycznej wytworzonej we wszystkich instalacjach odnawialnego źródła energii spółdzielni energetycznej i wprowadzonej do sieci (tzw. opłaty dystrybucyjne zmienne), a następnie pobranej przez wszystkich wytwórców i odbiorców, będących członkami tej spółdzielni energetycznej, w tym ilości energii elektrycznej rozliczonej w ramach opustu, uiszczanej do wysokości iloczynu:  średniej ceny sprzedaży energii elektrycznej na rynku konkurencyjnym w poprzednim kwartale, ogłoszonej przez Prezesa URE na podstawie art. 23 ust. 2 pkt 18a ustawy - Prawo energetyczne (zł) oraz nadwyżki ilości energii elektrycznej wprowadzonej do sieci dystrybucyjnej elektroenergetycznej wobec ilości energii elektrycznej pobranej z tej sieci przez wszystkich wytwórców i odbiorców energii elektrycznej spółdzielni energetycznej (MWh).

Dotychczasowe rozliczenia spółdzielni energetycznych za pełne lata kalendarzowe wskazują, że ograniczenia w wysokości opłat dystrybucyjnych zmiennych mogą wygenerować duże oszczędności.

Ważną zasadą przy rozliczaniu energii wytworzonej w ramach spółdzielni energetycznej jest fakt, że wytwórca nie może jej sprzedawać nigdzie poza spółdzielnie i jej członków.

Korzyści dla społeczności lokalnej

Spółdzielnie energetyczne to praktyczne narzędzie wspierające lokalną transformację energetyczną. Oferują nie tylko korzyści środowiskowe, ale również społeczne i gospodarcze.

Jednym z kluczowych efektów ich działania jest przeciwdziałanie ubóstwu energetycznemu. Poprzez wspólne inwestycje i lokalną produkcję energii, spółdzielnie pozwalają obniżyć koszty prądu i ciepła dla mieszkańców, zwłaszcza tych o niższych dochodach. Współpraca z samorządami w tym zakresie wpisuje się w ustawowe zadania gmin, obejmujące m.in. zapewnienie dostępu do energii.

Rozwój spółdzielni stymuluje też lokalną gospodarkę – zwiększa zapotrzebowanie na usługi i kompetencje w regionie, a co za tym idzie, tworzy nowe miejsca pracy. Jest to szczególnie ważne w miejscowościach dotkniętych depopulacją i ograniczonymi możliwościami zatrudnienia.

Podsumowanie

Wg stanu na 14 lipca 2025 r. w Polsce funkcjonuje 108 spółdzielni energetycznych, które zrzeszają 376 członków i wspólnie posiadają 603 instalacje OZE o łącznej mocy 42,5 MW. Ich liczba z roku na rok rośnie, co pokazuje, że coraz więcej lokalnych społeczności dostrzega potencjał spółdzielni jako narzędzia obniżania kosztów energii, zwiększania niezależności energetycznej oraz wspierania lokalnej gospodarki.

Możliwość założenia spółdzielni energetycznej zawsze warto rozważyć, gdy mamy do czynienia z lokalizacją instalacji OZE na terenach miejsko-wiejskich lub wiejskich.

Społeczności energetyczne, w tym spółdzielnie, to kierunek, w którym Polska powinna zdecydowanie podążać. To rozwiązanie, które nie tylko przyspiesza zieloną transformację, ale przede wszystkim przynosi realne korzyści mieszkańcom, lokalnym firmom i środowisku, budując nowoczesną energetykę opartą na lokalnych zasobach.

Witold Chmarzyński – radca prawny, Cieślikowski, Chmarzyński, Dąbek Kancelaria Adwokacko-Radcowska SKA, specjalista z zakresu z zakresu prawa odnawialnych źródeł energii i elektromobilności, w ramach swojej praktyki negocjował umowy PPA, doradzał w zakresie ustalania strategii energetycznej dla przedsiębiorców, prowadził liczne szkolenia i prelekcje w zakresie regulacji prawnych dotyczących umów PPA, procesu inwestycyjnego w odnawialne źródła energii, sposobów sprzedaży energii elektrycznej wytworzonej w instalacjach OZE

Zuzanna Rosnowska – prawniczka, Cieślikowski, Chmarzyński, Dąbek Kancelaria Adwokacko-Radcowska SKA, absolwentka Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie, specjalizuje się w prawie energetycznym, ze szczególnym uwzględnieniem odnawialnych źródeł energii oraz elektromobilności, wspiera klientów w procesach inwestycyjnych związanych z OZE, postępowaniach przed Prezesem Urzędu Regulacji Energetyki oraz w szeroko pojętej obsłudze korporacyjnej i transakcyjnej

Artykuł powstał w ramach realizacji projektu Centrum Rozwoju Małych i Średnich Przedsiębiorstw sfinansowanego ze środków Ministerstwa Rozwoju i Technologii. 

---