Wytwory powstałe przy udziale AI – w jaki sposób je chronić?

Sztuczna inteligencja (Artificial Intelligence, AI) na przestrzeni ostatnich lat zaczęła mieć coraz większe znaczenie dla społeczeństwa. Aktualnie poprzez łatwą dostępność rozwiązań generatywnej sztucznej inteligencji (generative artificial intelligence, genAI) wkroczyła ona niemal do każdej branży wprowadzając niemałe zamieszanie wśród przedsiębiorców, którzy zastanawiają się jak bezpiecznie korzystać z takich rozwiązań oraz jak chronić jej rezultaty, tak aby w możliwie najszerszym zakresie zabezpieczyć swoje interesy. Możliwości AI są bardzo szerokie, pozwalają usprawnić codzienne życie, pracę, a także tworzyć różne elementy, które przedsiębiorcy chcieliby objąć ochroną. Potencjał, jak i niebezpieczeństwa sztucznej inteligencji dostrzegła także Unia Europejska, która w niedalekiej przyszłości zamierza wprowadzić w życie Akt w sprawie sztucznej inteligencji – pierwszy kompleksowy akt prawny regulujący problematykę stosowania AI[1]. Akt ten nie daje odpowiedzi w jaki sposób przedsiębiorcy mogliby chronić wytwory stworzone przy udziale AI jeśli chodzi o przepisy prawa własności intelektualnej. Odpowiedzi w tym zakresie trzeba poszukiwać w obowiązujących przepisach. W artykule wskazane zostały wybrane sposoby ochrony wytworów powstałych przy użyciu AI.

Czym są wytwory powstałe przy udziale sztucznej inteligencji?

Przełom w świecie biznesu wprowadziła generatywna sztuczna inteligencja. Jest ona obecnie jednym z najbardziej ekscytujących obszarów badań i rozwoju w dziedzinie AI. GenAI trenowana jest na milionach danych, dlatego może z coraz większą dokładnością tworzyć nowe treści za pomocą zapytań użytkowników, tzw. promptów. Dzięki genAI mogą powstać między innymi obrazy, teksty, projekty, filmy, kody, programy, czy nagrania dźwiękowe. Dla przedsiębiorców skorzystanie z pomocy rozwiązań generatywnej AI to niejednokrotnie sposób na szybsze otrzymanie rezultatu, nad którym musieliby pracować dłuższy czas.

W wyniku wprowadzonych do rozwiązań genAI zapytań użytkowników (promptów) powstają tzw. outputy, które mogą stanowić dla przedsiębiorców określoną wartość. Outputy, powstające w wyniku działania algorytmów AI stanowią jej wytwory. Przykładowo wytworem AI będzie obraz wygenerowany za pomocą rozwiązania genAI  - Midjourney, obraz, czy koncept strony internetowej stworzony przez ChatGPT. Takim przykładem wytworu generatywnej AI może być także logo, które przedsiębiorca będzie chciał w przyszłości używać dla identyfikacji swoich towarów i usług oraz zarejestrować jako znak towarowy. Wytworem AI może być także program komputerowy stworzony przy użyciu narzędzi generatywnej AI.

Wielu przedsiębiorców zastanawia się w jaki sposób mogą chronić takie wytwory, które traktują jako produkt możliwy do wykorzystania w biznesie. Jest to istotna kwestia z perspektywy przedsiębiorców biorąc pod uwagę zauważalne tendencje na rynku pracy związane z redukcją pracowników na rzecz korzystania z rozwiązań AI.

Czy prawo autorskie chroni wytwory powstałe przy udziale AI?

Jeszcze przed pojawieniem się rozwiązań genAI rozpoczęły się dyskusje na temat tego, czy wytwory AI mogą podlegać ochronie prawa autorskiego. Nabrało to obecnie szczególnego znaczenia. W rozumieniu polskich przepisów prawa autorskiego – ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych[2] przedmiotem ochrony jest utwór, tj. każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia. Według przepisów ustawy utworem chronionym jest taki, które został stworzony przez człowieka. To stawia zasadnicze pytanie, czy wytwory AI mogą być chronione jako utwory w rozumieniu wspomnianych przepisów. Przyjmuje się obecnie, że sam wytwór AI, stworzony na podstawie prompta wpisanego przez użytkownika, z takiej ochrony co do zasady nie korzysta.

Inaczej może być w przypadku stworzenia utworu przez osobę, która tylko pomocniczo korzystała z rozwiązań genAI, aby stworzyć swoje dzieło. W takim wypadku odpowiedź czy taki „wytwór” jest chroniony prawem autorskim nie jest całkowicie jednoznaczna. Każdy przypadek takiej twórczości będzie wymagał indywidualnego podejścia i zbadania czy zachodzą przesłanki do uznania takiego dzieła za utwór w rozumieniu prawa autorskiego. Istotnym kryterium jest tutaj wkład człowieka w powstanie takiego wytworu, a także sprawdzenie, czy AI stanowiła tylko narzędzie do uzyskania utworu[3]. Określenie, czy wytwór stworzony przy użyciu AI podlega ochronie prawa autorskiego ma również znaczenie w tym kontekście, że brak uznania takiej ochrony powoduje, że taki wytwór trafia do domeny publicznej. W przypadku zaś uznania, iż taki wytwór podlega ochronie jako utwór w rozumieniu prawa autorskiego to zastosowanie do niego znajdą wszystkie zasady wynikające z przepisów ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, a więc także wymogi co do umów przenoszących prawa majątkowe autorskie, czy przepisy regulujące korzystanie i rozpowszechnianie utworów zależnych do wytworu powstałego przy użyciu AI.

Z perspektywy przedsiębiorców to w jaki sposób zostało stworzone dzieło przy użyciu rozwiązań generatywnej AI ma istotne znaczenie dla określenia, czy przedsiębiorcy lub podmiotowi działającemu we współpracy z nim przysługują autorskie prawa osobiste i majątkowe oraz w jaki sposób i zakresie przedsiębiorca może eksploatować takie dzieło w swojej działalności. Rodzi to też kolejne praktyczne, prawne i etyczne problemy związane na przykład z tym czy pracownicy lub współpracownicy ujawniać będą, że stworzyli dany materiał przy użyciu rozwiązań generatywnej sztucznej inteligencji.   

Przyjęcie ochrony prawnoautorskiej wytworów powstałych przy użyciu genAI powodowałoby, że tak powstałe wytwory uzyskiwałyby ochronę z chwilą ich ustalenia. Tak jednak obecnie co do zasady nie jest i każdy przypadek stworzenia utworu przy użyciu genAI powinien być analizowany osobno. Można spodziewać się, że w przyszłości może dojść do zmiany przepisów prawa autorskiego, uwzględniającego rozwój nowych technologii oraz konieczność przyznania praw do wytworów stworzonych przez genAI.

Osobnym problemem pozostaje kwestia tego, czy wytwory powstałe przy użyciu AI korzystające z ochrony prawnoautorskiej w jednym z krajów spoza Unii Europejskiej mogą korzystać z takiej ochrony również w Polsce. W tym zakresie należy poszukiwać każdorazowo odpowiedzi w regulacjach międzynarodowych dotyczących ochrony własności intelektualnej. Tytułem przykładu należy wskazać, że Polska, jako jedno z państw sygnatariuszy Konwencji berneńskiej o ochronie dzieł literackich i artystycznych przyjętej w dniu 9 września 1886 r. w Bernie[4], zobowiązana jest – jak każdy inny sygnatariusz - do stosowania zasad wynikających z tej konwencji. Wśród zasad konwencji odnaleźć możemy zasadę, która zakłada zapewnienie takiej samej ochrony dla krajowych i zagranicznych utworów, nie jest konieczne spełnienie żadnych formalności – liczy się stworzenie utworu. Przy ustalaniu możliwości i zakresu ochrony bierze się pod uwagę prawo kraju, w którym dochodzi się ochrony oraz postanowienia konwencji. Jeżeli więc wytwór powstały przy użyciu AI hipotetycznie będzie korzystał z ochrony prawnoautorskiej na przykład w Indiach lub USA to autor takiego wytworu będzie traktowany w Polsce, jako państwie dochodzenia ochrony, jak obywatel Polski, czyli stosowane będą przepisy polskiej ustawy. Chociaż wydawać by się mogło, że wspomniany problem zdaje się mieć na razie charakter akademicki to w przyszłości można spodziewać się zmian w zakresie prawa autorskiego w różnych krajach, wśród których mogą znaleźć się także te pozwalające na przyznanie takiej samej lub zbliżonej ochrony dla wytworów powstałych przy użyciu AI.

Czy wytwory powstałe przy udziale AI mogą zostać objęte ochroną wynikającą z prawa własności przemysłowej?

Brak aktualnie jednoznacznych i dedykowanych przepisów dotyczących ochrony wytworów powstałych przy udziale AI powoduje, że ochrony tej poszukujemy w zastanych przepisach. Ochrona wytworu stworzonego przy udziale AI może być poszukiwana także w przepisach ustawy z dnia 30 czerwca 2000 r. Prawo własności przemysłowej[5]. Dla przedsiębiorców interesujące jest, czy wynalazek stworzony przy użyciu sztucznej inteligencji może podlegać opatentowaniu, czy wytwór powstały przy użyciu AI może zostać objęty prawem wyłącznym przyznawanym dla wzorów użytkowych i przemysłowych, a także, czy oznaczenie stworzone przy udziale AI może uzyskać ochronę jako znak towarowy.

Te praktyczne zagadnienia sprowadzają się do ustalenia czy możliwe jest uzyskanie ochrony w ramach prawa własności przemysłowej na wytwory, które stworzone zostały przez sztuczną inteligencję bądź przez człowieka, ale przy użyciu rozwiązań AI. Przypomnieć tutaj trzeba, że w oparciu o art. 8 Prawa własności przemysłowej prawo do uzyskania patentu, prawa ochronnego albo prawa z rejestracji przysługuje twórcy odpowiednio wynalazku, wzoru użytkowego, czy wzoru przemysłowego. Zgłoszenie ich do ochrony wymaga wymienienia twórcy wynalazku, jeżeli zgłaszający nie jest twórcą wynalazku, niezbędne jest wskazanie twórcy i podstawy prawa do uzyskania patentu. Zasadę tę stosuje się odpowiednio do zgłoszeń wzorów użytkowych i wzorów przemysłowych. Brak twórcy jakim jest człowiek wyklucza więc obecnie uzyskanie takiej ochrony dla wynalazków, czy wzorów stworzonych przez AI. Potwierdza to także dotychczasowa praktyka Europejskiego Urzędu Patentowego, który uniemożliwił ochronę patentową dla wynalazków, dla których jako twórcę wskazano urządzenie DABUS, tj. system AI pozwalający na tworzenie wynalazków[6].

Z odmienną sytuacją mamy do czynienia, gdy zgłaszany jest wynalazek stworzony przy użyciu sztucznej inteligencji, czy wykorzystujący AI, a twórcą wynalazku pozostaje człowiek. W każdym wypadku badane będą przesłanki udzielenia ochrony patentowej – techniczny charakter wynalazku, jego nowość, poziom wynalazczy oraz nadawanie się wynalazku do przemysłowego stosowania. Bada się, czy przedmiot zgłoszenia jest wynalazkiem. Nie mogą bowiem zachodzić przeszkody uznania danego rozwiązania za wynalazek, tak jak jest w przypadku programów komputerowych „jako takich”.  Obecnie w Urzędzie Patentowym Rzeczypospolitej Polskiej (UPRP), po nowelizacji w 2020 r. Prawa własności przemysłowej, przyjmuje się, że opatentowany może zostać „wynalazek realizowany z użyciem komputera”, tj. taki, w którym zastosowanie komputera powoduje dalszy, nieoczekiwany efekt techniczny[7]. Nastąpiło w tym zakresie zliberalizowanie stanowiska UPRP, gdyż do zmiany przepisów w 2020 r. wspomniane wyłączenie spod ochrony dotyczyło programów do maszyn cyfrowych.

W 2023 r. opublikowane zostały nowe Wytyczne Prezesa Urzędu Patentowego dotyczące wynalazków i wzorów użytkowych[8]. Wyjaśniono w nich, że program komputerowy, który po uruchomieniu na komputerze wywołuje „dalszy efekt techniczny”, ma charakter techniczny, a zatem nie jest pozbawiony zdolności patentowej. W odniesieniu do „dalszego efektu technicznego” uznano, że jest to efekt techniczny wykraczający poza „normalne” interakcje między programem (oprogramowaniem) a komputerem (sprzętem), na którym jest on uruchamiany, czyli wykraczający poza normalne efekty fizyczne. Jako przykład takich dalszych efektów technicznych wskazano kontrolę procesu technicznego lub wewnętrznego funkcjonowania komputera. Wspomniane Wytyczne zawierają także przykłady w jaki sposób redagować zastrzeżenia wynalazków realizowanych za pomocą komputera. Wracając do samych wynalazków stworzonych przy użyciu AI można spodziewać się, że zgłaszane do opatentowania będą wynalazki, które wykorzystują sztuczną inteligencję, w tym takie, które są programami komputerowymi. Przypomnieć trzeba, że jak każde inne wynalazki, również te stworzone przy użyciu AI lub wykorzystujące AI podlegają ocenie przez UPRP pod kątem ich zdolności patentowej. Obserwuje się otwartość urzędów patentowych na rozwój jaki przynosi AI, urzędy również korzystają w swojej działalności z dedykowanych rozwiązań.

Odrębną kwestią pozostaje możliwość ochrony wytworu powstałego przy użyciu AI jako znaku towarowego. Przy obecnym rozwoju generatywnej AI możliwe jest stworzenie grafik, które wykorzystywane są przez przedsiębiorców w swojej działalności jako znaki towarowe. Różne typy konwencjonalnych, jak i niekonwencjonalnych oznaczeń mogą powstawać przy użyciu rozwiązań generatywnej AI. W zgłoszeniu znaku towarowego wskazuje się zgłaszającego, kwestia praw majątkowych do danego oznaczenia nie jest badana przez UPRP na etapie badania bezwzględnych przeszkód rejestracji. Wytwór stworzony przy użyciu AI może być obarczony ryzykiem naruszenia autorskich praw majątkowych osób trzecich. Może tak zdarzyć się, gdy dany wytwór zawierał będzie identyczne lub podobne znaki towarowe objęte już ochroną wynikającą z praw wyłącznych, czy też będzie zawierał utwory chronione przez prawo autorskie (na przykład element dzieła itp.). Istnieje wtedy ryzyko, że podmiot, którego prawa osobiste lub majątkowe zostały naruszone wniesie sprzeciw wobec zgłoszenia bądź wniosek o unieważnienie udzielonego już prawa ochronnego.

Nie jest możliwe dokonanie zgłoszenia przez program obsługiwany przez AI jako podmiot, w formularzu zgłoszeniowym jako zgłaszający musi zostać podana osoba fizyczna lub prawna, organ administracji rządowej albo państwowa jednostka organizacyjna nie posiadająca osobowości prawnej, działająca w imieniu Skarbu Państwa. Wykluczone nie jest natomiast zgłoszenie do ochrony prawnoznakowej oznaczenia, które zostało stworzone przy użyciu AI, wątpliwą i ryzykowną kwestią pozostaje możliwość naruszenia praw osobistych lub majątkowych innych osób, w tym ich praw do wcześniejszych znaków towarowych.

Ochrona wytworów powstałych przy użyciu AI w świetle przepisów o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji

Zastane przepisy prawa autorskiego nakazują poszukiwania ochrony wytworów powstałych przy użyciu AI wśród innych obowiązujących przepisów prawa. Zarówno jeśli chodzi o wytwory powstałe tylko poprzez użycie AI, jak i te, które powstały przy wkładzie człowieka i użyciu AI, rozważać można ochronę takiego wytworu w oparciu o przepisy ustawy z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji[9]. Trzeba mieć na uwadze, że ustawa ta reguluje zapobieganie i zwalczanie nieuczciwej konkurencji w działalności gospodarczej, ma zastosowanie co do zasady między przedsiębiorcami. W ustawie tej oprócz stypizowanych czynów nieuczciwej konkurencji, takich jak naśladownictwo produktów czy wprowadzające w błąd oznaczanie towarów lub usług, uregulowana została klauzula generalna określająca co należy rozumieć pod pojęciem czynu nieuczciwej konkurencji. Jest nim działanie sprzeczne z prawem lub dobrymi obyczajami, jeżeli zagraża lub narusza interes innego przedsiębiorcy lub klienta. Wystąpienie z konkretnymi roszczeniami przewidzianymi przez tę ustawę, takich jak żądanie zaniechania niedozwolonych działań czy naprawienie wyrządzonej szkody na zasadach ogólnych, wiązać się będzie z koniecznością udowodnienia, że działanie konkurenta stanowi czyn nieuczciwej konkurencji. Przykładowo, gdy konkurent przedsiębiorcy wykorzystywał będzie w swojej działalności jego rozwiązanie stworzone przy udziale AI, to niezbędne będzie wykazanie, że takie działanie konkurenta wypełnia znamiona określone w klauzuli generalnej z art. 3 ustawy bądź czynu nieuczciwej konkurencji określonego w pozostałych przepisach tej ustawy. Dopiero spory sądowe w tym zakresie pozwolą na wypracowanie praktyki orzeczniczej w tego rodzaju sprawach.

W doktrynie prawa autorskiego zwraca się również uwagę na problem przypisywania sobie autorstwa do wytworu stworzonego przez AI, tak aby móc korzystać z ochrony jaką daje ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz rozpowszechniania takich wytworów jako utworów. R. Markiewicz postuluje wprowadzenie w takim wypadku ochrony przewidzianej w przepisach o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji albo w ustawach transponujących do polskiego porządku prawnego dyrektywę o nieuczciwych praktykach handlowych, z uwzględnieniem konieczności wcześniejszej znowelizowanie tej dyrektywy[10].

Podsumowanie

GenAI przynosi wiele możliwości dla przedsiębiorców oraz stawia przed nimi jednocześnie wyzwania co do ochrony wytworów powstałych przy użyciu AI. Regulacje prawa własności intelektualnej nie nadążają za rozwojem sztucznej inteligencji, co powoduje, że wspomnianej ochrony trzeba poszukiwać w obecnym brzmieniu przepisów, co wcale nie daje oczywistej odpowiedzi. Powstają nowe ryzyka wynikające z wątpliwości co do możliwości ochrony wytworów AI w reżimie prawa autorskiego. Niepewność prawna powoduje, że każdy przypadek wytworu powstałego przy użyciu AI będzie musiał być analizowany indywidualnie pod kątem możliwości ochrony w świetle przepisów prawa własności intelektualnej.

Marta Lampart

radca prawny, zawodowy pełnomocnik przed EUIPO. Specjalizuje się głównie w prawie własności intelektualnej, w tym w prawie autorskim i własności przemysłowej oraz prawie ochrony danych. Pasjonują ją szczególnie zagadnienia prawne związane z funkcjonowaniem sztucznej inteligencji (AI) oraz prawem własności intelektualnej.

[1] Akt w sprawie sztucznej inteligencji został przyjęty przez Parlament Europejski w dniu 13 marca 2024 r., P9_TA(2024)0138 [dostęp: 2.04.2024 r.].

[2] Tekst jednolity: Dz. U. z 2022 r., poz. 2509 ze zm, dalej jako: ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych.

[3] M. Nowikowska, Utwór jako przedmiot prawa autorskiego, J. Sieńczyło-Chlabicz (red. nauk), PRAWO WŁASNOŚCI INTELEKTUALNEJ. Teoria i praktyka, Warszawa 2021, s. 91.

[4] Akt paryski konwencji berneńskiej o ochronie dzieł literackich i artystycznych sporządzony w Paryżu dnia 24 lipca 1971 r. (Dz. U. z 1990 Nr 82, poz. 474).

[5] Tekst jednolity: Dz. U. z 2023 r., poz. 1170 ze zm., dalej jako: Prawo własności przemysłowej.

[6] EPO, Press Communiqué on decisions J 8/20 and J 9/20 of the Legal Board of Appeal, 21.12.2021 r.  [dostęp: 2.04.2024 r.].

[7] M. Chrobak, Wyzwania związane ze sztuczną inteligencją dla systemów ochrony patentowej, Poradnik biznesu. EDUKATOR PRZEDSIĘBIORCY  [dostęp: 2.04.2024 r.].

[8] OGÓLNE WYTYCZNE PREZESA URZĘDU PATENTOWEGO RP W ZAKRESIE WYNALAZKÓW I WZORÓW UŻYTKOWYCH, WUP z dnia 9 stycznia 2023 r. nr 02/2023 [dostęp: 2.04.2024 r.]. Więcej na temat nowego ujęcia patentowania programów komputerowych zob.: A. Najdul, B. Fert, Patentowanie programów komputerowych, 14.02.2024 r. PARP  [dostęp: 2.04.2024 r.].

[9] Tekst jednolity: Dz. U. z 2022 r. poz. 1233 ze zm.; dalej jako: ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji.

[10] R. Markiewicz, ChatGPT i prawo autorskie Unii Europejskiej, ZNUJ. PPWI, z. 2 (160), 2023, s. 166.