Nowelizacja Kodeksu pracy – ochrona pracowników przed substancjami reprotoksycznymi

29 czerwca 2024 roku weszła w życie ustawa z dnia 23 maja 2024 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy (Dz.U.2024.878 z dnia 2024.06.14). Nowelizacja zmienia brzmienie art. 222 Kodeksu pracy, który koncentruje się na ochronie zdrowia i bezpieczeństwa pracowników, szczególnie w kontekście narażenia na substancje chemiczne i czynniki szkodliwe. Podstawą do wprowadzenia zmian w kodeksie pracy jest implementacja Dyrektywy Parlamentu Europejskiego I Rady (UE) 2022/431 z dnia 9 marca 2022 r. zmieniającej dyrektywę 2004/37/WE w sprawie ochrony pracowników przed zagrożeniem dotyczącym narażenia na działanie czynników rakotwórczych lub mutagenów podczas pracy. Celem obu aktów prawnych jest minimalizacja niekorzystnego wpływu niektórych substancji na funkcje seksualne i płodność u pracowników, a także na rozwój ich potomstwa.

Dotychczasowy stan prawny w UE

Przed wprowadzeniem Dyrektywy 2022/431 stan prawny w Unii Europejskiej dotyczący ochrony pracowników przed substancjami reprotoksycznymi był regulowany przez szereg istniejących dyrektyw i rozporządzeń. W szczególności istotne były dyrektywy dotyczące bezpieczeństwa i zdrowia w pracy oraz regulacje dotyczące chemikaliów. W kontekście substancji reprotoksycznych, istotne były również ogólne przepisy dotyczące ochrony zdrowia i życia pracowników.

Dyrektywa 2004/37/WE w sprawie ochrony pracowników przed zagrożeniem narażenia na czynniki rakotwórcze lub mutagenne w pracy, była jednym z kluczowych aktów prawnych, które dotyczyły zagrożeń chemicznych w miejscu pracy. Dyrektywa ta zawiera bowiem przepisy dotyczące oceny ryzyka oraz wymagań dotyczących monitorowania i ochrony zdrowia pracowników narażonych na działanie substancji rakotwórczych i mutagenów. Choć nie koncentruje się bezpośrednio na substancjach reprotoksycznych, stanowi fundament, na którym opierały się późniejsze regulacje.

Z kolei dyrektywa 98/24/WE dotyczy ochrony zdrowia i bezpieczeństwa pracowników w związku z zagrożeniami wynikającymi z chemikaliów. Dyrektywą tą wprowadzono zasady dotyczące oceny i zarządzania ryzykiem, zobowiązujące pracodawców do identyfikacji zagrożeń oraz podejmowania odpowiednich działań. Podobnie jak dyrektywa 2004/37/WE, dyrektywa 98/24/WE nie koncentruje się wyłącznie na substancjach reprotoksycznych, ale stanowi ważny krok w kierunku kompleksowej ochrony zdrowia pracowników.

Przyjęte w 2006 r. Rozporządzenie REACH (Wejście, Ocena, Autoryzacja i Ograniczenie Chemikaliów), wprowadziło zasady dotyczące rejestracji, oceny i autoryzacji substancji chemicznych w Unii Europejskiej. W ramach REACH, substancje chemiczne musiały być klasyfikowane, a ich bezpieczeństwo oceniane, co dotyczyło również substancji, które mogły mieć działanie reprotoksyczne. Mimo że REACH stanowiło kompleksowe podejście do zarządzania substancjami chemicznymi, nie obejmowało wszystkich aspektów ochrony zdrowia reprodukcyjnego w miejscu pracy.

Powyższe akty prawne zostały implementowane do polskiego porządku prawnego. Podstawę ochrony pracowników przed substancjami rakotwórczymi i mutagenami stanowił art. 207 § 2 Kodeksu Pracy, zgodnie z którym „Pracodawca jest obowiązany chronić zdrowie i życie pracowników przez zapewnienie bezpiecznych i higienicznych warunków pracy przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki.” Z kolei w art. 222 § 1 i 2 Kodeksu pracy zostały uregulowane obowiązki pracodawców w przypadku zatrudniania pracowników w warunkach narażenia na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym.

Niemniej jednak zarówno na gruncie krajowym jak i europejskim ochrona stricte przed substancjami mającymi wpływ na zdrowie reprodukcyjne nie była dostateczna.

Wyzwania i luki w regulacjach

Mimo istnienia powyższych regulacji, przed wprowadzeniem Dyrektywy 2022/431 w UE istniały istotne luki i wyzwania związane z ochroną pracowników przed substancjami reprotoksycznymi, w tym w szczególności brak spójnych definicji: przepisy dotyczące substancji reprotoksycznych nie były bowiem jednolite w różnych dyrektywach, co prowadziło do niejasności i trudności w ich interpretacji.

Dotychczasowe ustawodawstwo nie zapewniało także należytej ochrony. Istniejące regulacje nie obejmowały wszystkich substancji o działaniu reprotoksycznym, co prowadziło do luki w ochronie zdrowia pracowników, zwłaszcza w kontekście substancji, które nie były klasyfikowane jako rakotwórcze lub mutagenne.

Problematyczna była także niska świadomość ryzyk wśród pracowników. Wiele osób nie było dostatecznie informowanych o zagrożeniach związanych z substancjami reprotoksycznymi, co ograniczało ich zdolność do ochrony swojego zdrowia, zaś pracodawcy mieli trudności z prawidłowym wdrażaniem wymogów dotyczących bezpieczeństwa chemicznego w praktyce, co prowadziło do braku skutecznych procedur oceny ryzyka.

W tym kontekście wprowadzenie Dyrektywy 2022/431 oraz ustawy z dnia 23 maja 2024 r. o zmianie ustawy – Kodeks pracy stanowi uzupełnienie dotychczasowych regulacji oraz uszczelnienie systemu ochrony zdrowia reprodukcyjnego pracowników.

Substancje reprotoksyczne – czyli jakie?

Dyrektywa 2022/431 wprowadziła do Dyrektywy 2004/37/WE w sprawie ochrony pracowników przed zagrożeniem dotyczącym narażenia na działanie czynników rakotwórczych lub mutagenów podczas pracy w art. 2 lit. ba) nową definicję substancji reprotoksycznej. Zgodnie ze wskazanym przepisem „»substancja reprotoksyczna« oznacza substancję lub mieszaninę, która spełnia kryteria klasyfikacji jako czynnik działający szkodliwie na rozrodczość kategorii 1A lub 1B, określony w załączniku I do rozporządzenia (WE) nr 1272/2008”.

Przywołana klasyfikacja substancji reprotoksycznych dzieli je na:

1. Kategorię 1A, do której przynależą substancje, które są znane z tego, że powodują szkodliwy wpływ na zdrowie reprodukcyjne (np. uszkodzenia płodności lub szkodliwy wpływ na rozwój płodu). Dowody przemawiające za tą klasyfikacją opierają się przede wszystkim na wynikach badaniach dotyczących ludzi. Przykładowe substancje należące do kategorii 1A to: benzol (powoduje uszkodzenia chromosomów i wpływa na płodność), ołów (może powodować problemy z płodnością oraz negatywne skutki dla rozwijającego się płodu), rtęć (ma działanie neurotoksyczne), dioksyny czy kadm.
2. Kategorię 1B, do której przynależą substancje, dla których dostępne są dane wskazujące na podejrzenie, że mogą wpływać negatywnie na zdrowie reprodukcyjne, , chociaż dane są mniej jednoznaczne. Dowody przemawiające za tą klasyfikacją opierają się przede wszystkim na wynikach badaniach dotyczących zwierząt. Obecnie do kategorii 1B należą między innymi takie substancje jak: toluen, niektóre pestycydy (np. chloropiryfos), acyklowir lub wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (WWA).

Implementacja Dyrektywy 2022/431 do polskiego porządku prawnego

Jak zostało już wspomniane, regulacje Dyrektywy 2022/431 zostały wprowadzone do polskiego porządku prawnego poprzez zmianę art. 222 Kodeksu pracy. Główna zmiana polega na dodaniu substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu reprotoksycznym do tych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym.

Zgodnie z art. 222 Kodeksu pracy w nowym brzmieniu, w razie zatrudniania pracownika w warunkach narażenia na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym, pracodawca zastępuje te substancje chemiczne, ich mieszaniny, czynniki lub procesy technologiczne mniej szkodliwymi dla zdrowia lub stosuje inne dostępne środki ograniczające stopień tego narażenia, przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki (§ 1). Ponadto pracodawca rejestruje wszystkie rodzaje prac w warunkach narażenia na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym, określone w wykazie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym, a także prowadzi rejestru pracowników zatrudnionych przy tych pracach (§ 2).

Na podstawie upoważnienia zawartego w art. 222 § 3 Kodeksu pracy zostało wydane Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 26 lipca 2024 r. w sprawie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym, mutagennym lub reprotoksycznym w środowisku pracy (Dz. U. poz. 1126), które umożliwiło pełne wdrożenie dyrektywy. Rozporządzenie określa m.in. wykaz substancji reprotoksycznych i sposób ich rejestrowania, sposób prowadzenia rejestru prac, których wykonywanie powoduje konieczność narażenia na działanie tych substancji, sposób prowadzenia rejestru pracowników zatrudnionych przy pracach, wzory dokumentów oraz sposób przechowywania i przekazywania tych dokumentów do podmiotów właściwych do rozpoznawania lub stwierdzania chorób zawodowych, szczegółowe warunki ochrony pracowników przed zagrożeniami oraz warunki i sposób monitorowania stanu zdrowia pracowników.

W jakich branżach znajdą zastosowanie znowelizowane przepisy?

Narażenie zawodowe na substancje reprotoksyczne ma znaczenie dla pracowników wielu branż, w trudniej do oszacowania liczbie. Pracownicy mający styczność z substancjami reprotoksycznymi są zatrudnieni w zasadzie we wszystkich dziedzinach krajowej gospodarki, a przede wszystkim w przemyśle chemicznym, w tym w przedsiębiorstwach zajmujących się produkcją, magazynowaniem i transportem substancji chemicznych objętych wykazem, budownictwie, w branży farmaceutycznej (wytwarzanie leków i innych produktów, do których stosowane są substancje wpływające na płodność) oraz medycznej (praca w szpitalach i laboratoriach w kontakcie z substancjami potencjalnie niebezpiecznymi), produkcji rolnej, w tym przy produkcji i stosowaniu pestycydów i herbicydów produkcji żywności i opakowań, produkcji i przetwórstwie tworzyw sztucznych, w przemyśle gumowym, metalurgicznym, kosmetycznym, a także w zakładach fryzjerskich, kosmetycznych i warsztatach samochodowych.

Niezależnie jednak od branży, w przypadku korzystania w prowadzonej działalności gospodarczej z substancji wskazanych jako reprotoksyczne, pracodawcy zobowiązani są do przeprowadzenia analizy ryzyk, jak również przeszkolenia pracowników oraz dostosowania procedur BHP. Warto, aby przedsiębiorstwa monitorowały wdrażanie nowych regulacji i dostosowały swoje programy prewencyjne.

Obowiązki pracodawców wynikające z nowelizacji Kodeksu pracy

Ustawa z dnia 23 maja 2024 r. o zmianie ustawy - Kodeks pracy implementująca Dyrektywę 2022/431 weszła w życie w dniu 29 czerwca 2024 r. Od tego dnia na pracodawcach ciąży szereg nowych obowiązków, które mają na celu ochronę pracowników przed substancjami reprotoksycznymi.

Jednym z podstawowych obowiązków jest ocena ryzyka zawodowego. Pracodawcy są zobowiązani do regularnego przeprowadzania oceny ryzyka związanej z narażeniem pracowników na substancje reprotoksyczne. Ocena ta powinna być dostosowana do specyfiki branży oraz charakterystyki stosowanych substancji. Ważne jest, aby uwzględniać zarówno warunki pracy, jak i potencjalne zagrożenia związane z nowymi substancjami, które mogą pojawić się w miejscu pracy.

Kolejnym obowiązkiem jest informowanie o zagrożeniach, w tym w formie szkoleń dla pracowników. Obowiązek organizacji szkoleń dotyczących zagrożeń związanych z substancjami reprotoksycznymi jest kluczowy dla realizacji celów dyrektywy. Szkolenia te powinny być dostosowane do potrzeb pracowników oraz specyfiki ich pracy, a także obejmować informacje na temat zasad bezpiecznego użytkowania substancji reprotoksycznych, z którymi mają kontakt podczas pracy zawodowej. Programy szkoleniowe powinny być regularnie aktualizowane w oparciu o nowe badania i wyniki ocen ryzyka.

Kolejną kwestią jest monitoring stanu zdrowia. Pracodawcy mają obowiązek monitorowania zdrowia pracowników narażonych na działanie substancji reprotoksycznych. Pracownicy powinni być poddawani regularnym badaniom lekarskim w celu wczesnego wykrywania ewentualnych problemów zdrowotnych,  w tym upośledzeń zdrowia reprodukcyjnego. Pracodawcom zostało powierzone zadanie zapewnienia dostępu do odpowiednich badań, a także analizy ich wyników w kontekście ochrony zdrowia pracowników.

Na podstawie omawianych przepisów pracodawcom zostało także powierzone zadanie prowadzenia dokumentacji i raportowania. Pracodawcy są zobowiązani do prowadzenia szczegółowych rejestrów narażenia na substancje reprotoksyczne oraz monitorowania wdrażanych środków ochrony. Przejrzystość dokumentacji jest kluczowa dla oceny skuteczności podjętych działań, a także zapewnienia odpowiednich modyfikacji i ulepszeń we wdrożonym w przedsiębiorstwie systemie ochrony.

Wyzwania związane z wdrożeniem

Chociaż nowelizacja Kodeksu pracy ma na celu poprawę ochrony zdrowia pracowników, proces jej wdrożenia, w szczególności na początkowym etapie, może napotkać pewne wyzwania.

Dostosowanie zakładów pracy do nowych regulacji wiąże się ze znacznymi kosztami dla pracodawców, które mogą być szczególnie obciążające dla małych i średnich przedsiębiorstw. Inwestycje w szkolenia, monitoring zdrowia i zmiany w procedurach mogą być trudne do zrealizowania dla wielu podmiotów gospodarczych. Część przedsiębiorstw może mieć trudności z zapewnieniem odpowiednich środków finansowych na dostosowanie się do nowych norm, w szczególności w tak krótkim czasie.

Wprowadzenie skutecznych programów szkoleniowych wymaga czasu oraz zasobów. Zaangażowanie ze strony pracowników jest priorytetowe, aby zrozumieli zagrożenia i mogli podejmować odpowiednie kroki w celu ochrony swojego zdrowia. Pracodawcy muszą zainwestować w kampanie edukacyjne, aby zwiększyć wśród pracowników świadomość występowania ryzyk, co jest niezbędne dla skutecznej implementacji nowych przepisów.

W niektórych branżach konieczne będzie wprowadzenie nowych procedur i technologii. Pracodawcy będą obciążeni kosztami stosowania odpowiednich środków prewencji, w tym środków ochrony zbiorowej i indywidualnej. Podjęcie działań w tym zakresie będzie generowało wydatki po stronie pracodawców, co może mieć wpływ na rentowność prowadzonej działalności gospodarczej. Dostosowanie zakładów pracy w taki sposób, aby zapewnić pracownikom  do nowych wymogów może być zatem zarówno czasochłonne, jak i wymagać znaczących nakładów.

Korzyści z wdrożenia dyrektywy

Mimo powyższych wyzwań, nowelizacja Kodeksu pracy implementująca Dyrektywę 2022/431 przyniesie wiele korzyści, które mają niebagatelne znaczenie dla przyszłości nie tylko pracowników i przedsiębiorstw, ale całego społeczeństwa. Przede wszystkim, w długofalowej perspektywie spodziewany jest spadek niekorzystnego wpływu substancji reprotoksycznych w zakładach pracy na funkcje seksualne i płodność u pracowników, a także na rozwój ich potomstwa.

Zysków będzie jednak znacznie więcej: poprawie ulegną warunki pracy w wielu zakładach pracy. Dzięki nowym regulacjom, pracownicy będą mogli czuć się bezpieczniej w swoim środowisku pracy. Wprowadzenie bardziej rygorystycznych norm ochrony zdrowia przyczyni się do zmniejszenia liczby chorób związanych z upośledzeniem zdrowia reprodukcyjnego.

Wysoko prawdopodobnym skutkiem nowelizacji będzie także zwiększenie wydajności pracowników. Inwestowanie w zdrowie pracowników może również przyczynić się do budowy pozytywnego wizerunku firmy, co jest istotne w kontekście konkurencji na rynku pracy. Pracodawcy, którzy dbają o zdrowie zatrudnianych pracowników, deklarują swoje zaangażowanie w odpowiedzialność społeczną, co może zwiększyć ich atrakcyjność na rynku pracy. Zaś pracownicy, którzy czują się bezpieczni i doceniani, są bardziej skłonni do lojalności wobec swojego pracodawcy. Warto zwrócić także uwagę, że wprowadzenie nowych regulacji wymusza na pracodawcach poszukiwanie innowacyjnych rozwiązań, które mogą poprawić bezpieczeństwo w miejscu pracy. To z kolei może prowadzić do rozwoju nowych technologii i metod pracy, co wpłynie na zwiększenie konkurencyjności firm.

Podsumowanie

Wdrożenie Dyrektywy 2022/431 w Kodeksie pracy i aktach wykonawczych stanowi istotny krok w kierunku zwiększenia ochrony zdrowia pracowników przed substancjami reprotoksycznymi w Polsce. Nowe regulacje stawiają na pierwszym miejscu bezpieczeństwo i zdrowie reprodukcyjne, wprowadzając szereg obowiązków dla pracodawców. Proces implementacji, mimo napotykanych wyzwań, przyczyni się do poprawy warunków pracy oraz długofalowego zdrowia pracowników, a także do zwiększenia odpowiedzialności pracodawców za zdrowie ich załóg.

Ostatecznie wprowadzenie skutecznych regulacji dotyczących substancji reprotoksycznych jest nie tylko obowiązkiem prawnym, ale również moralnym zobowiązaniem, które może przynieść korzyści zarówno pracownikom, jak i pracodawcom. Odpowiednia implementacja nowych przepisów wymaga zaangażowania ze strony wszystkich uczestników rynku pracy, co pozwoli na stworzenie bezpiecznego i zdrowego środowiska pracy dla wszystkich.

Sandra Warda

radca prawny