Kary umowne w pigułce

Kara umowna stanowi jeden z instrumentów prawnych służących zabezpieczeniu należytego wykonania postanowień umowy. Obecnie jest ona szeroko stosowana w praktyce obrotu gospodarczego. „Kara umowna (zwana też odszkodowaniem umownym) jest wynikającą z umowy sankcją cywilnoprawną za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania niepieniężnego przez dłużnika; sankcja ta polega na obowiązku zapłaty określonej sumy pieniężnej[1]

Chociaż przepisy Kodeksu cywilnego przewidują ogólne zasady odpowiedzialności odszkodowawczej, których celem jest ochrona interesów wierzyciela, to jednak w praktyce ustalenie konkretnej wysokości szkody może nastręczać trudności dowodowych i prowadzić do sporów sądowych. Uzgodnienie kary umownej na etapie zawierania umowy pozwala stronom z góry określić wysokość rekompensaty za ewentualne naruszenia umowy, co znacząco ogranicza ryzyko przedłużających się postępowań sądowych i zapewnia większą przewidywalność w realizacji zobowiązań kontraktowych.

Funkcje kary umownej

Ustanowienie kary umownej może pełnić następujące funkcje:

• funkcja kompensacyjna – kara umowna pełni rolę środka mającego na celu wynagrodzenie szkody, jaką poniósł wierzyciel w następstwie niewykonania bądź nienależytego wykonania zobowiązania przez dłużnika;
• funkcja stymulacyjna (prewencyjna, zabezpieczająca) – jej zadaniem jest skłonienie dłużnika do należytego wypełnienia zobowiązań umownych, co służy zabezpieczeniu interesów wierzyciela przed skutkami potencjalnego naruszenia umowy;
• funkcja symplifikacyjna (określana też jako funkcja procesowa) – zastrzeżenie kary umownej ułatwia wierzycielowi dochodzenie odszkodowania, gdyż – zgodnie z utrwalonym stanowiskiem doktryny i orzecznictwa wierzyciel dochodząc kary umownej nie jest zobowiązany do wykazania faktu powstania szkody, ani jej rozmiaru, co odróżnia ten mechanizm od ogólnych zasad odpowiedzialności kontraktowej[2];
• Funkcja represyjna – kara umowna nakłada na dłużnika sankcje o charakterze dolegliwym w związku z niewykonaniem lub wadliwym wykonaniem umowy[3].

Odniesienie do kary umownej znajduje się w Kodeksie cywilnym, a dokładnie w art. 483.

Art. 483. [Kara umowna]
§ 1. Można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy (kara umowna).
§ 2. Dłużnik nie może bez zgody wierzyciela zwolnić się z zobowiązania przez zapłatę kary umownej.

Dopuszczalność kar umownych

Zgodnie z regulacją zawartą w Kodeksie cywilnym, kara umowna może być przewidziana wyłącznie na wypadek niewykonania bądź nienależytego wykonania zobowiązania o charakterze niepieniężnym. Choć przepis art. 483 ustanawia formalne ograniczenie zakresu zastosowania kary umownej, w praktyce pozostawia stronom znaczną swobodę w konstruowaniu katalogu obowiązków, których naruszenie może skutkować jej naliczeniem[4].

Pojęcie zobowiązania niepieniężnego nie należy utożsamiać ze zobowiązaniem o charakterze majątkowym. W ujęciu cywilistycznym zobowiązanie niepieniężne oznacza takie, w którym świadczenie dłużnika nie polega na przekazaniu określonej kwoty, lecz na realizacji innego rodzaju obowiązku, na przykład wykonaniu określonego działania lub powstrzymaniu się od niego (działanie lub zaniechanie). W praktyce karą umowną mogą być objęte np.:

1) niezawarcie umowy przyrzeczonej;

2) niepowstrzymanie się od pojęcia działalności konkurencyjnej;

3) wypowiedzenie umowy przez stronę;

4) odstąpienie od umowy przez stronę;

5) wyrządzenie szkody przez stronę takiej jak:

a) nieusunięcie wad w terminie;

b) opóźnienie w realizacji umowy;

c) nienależyte wykonanie usługi (np. niedotrzymanie jakości towaru lub usługi).

Niedopuszczalne kary umowne

Kara umowna nie znajduje zastosowania w przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązań o charakterze pieniężnym, takich jak np. zwłoka w uiszczeniu należności. W sytuacjach tego rodzaju ustawodawca przewidział odrębny mechanizm ochronny w postaci odsetek, których zasady naliczania uregulowane zostały w art. 359 Kodeksu cywilnego.

Jakie elementy musi zawierać klauzula regulująca karę umowną aby była ona ważna i mogła wywrzeć skutki prawne?

Precyzyjne określenie zobowiązania – dla skuteczności zastrzeżenia kary umownej niezbędne jest precyzyjne i jednoznaczne określenie, które konkretnie zobowiązanie dłużnika zostało objęte sankcją umowną. Klauzula powinna jasno wskazywać, jakie działania lub zaniechania będą podstawą do naliczenia kary – przykładowo poprzez wskazanie terminu realizacji dostawy, parametrów technicznych towaru czy zakresu świadczenia.

W przypadku gdy zobowiązanie objęte sankcją zostało ujęte w sposób ogólny, nieprecyzyjny lub trudny do ustalenia, skuteczność kary umownej może zostać zakwestionowana. Wierzyciel może wówczas napotkać istotne trudności w jej dochodzeniu, a sąd może odmówić zasądzenia świadczenia z uwagi na brak dostatecznej określoności podstawy odpowiedzialności dłużnika.

Wskazanie kwoty lub sposobu jej wyliczenia – klauzula kary umownej powinna w sposób precyzyjny wskazywać jej wysokość lub metodę jej ustalenia. Kara może zostać wyrażona jako konkretna kwota pieniężna bądź jako mechanizm obliczeniowy, np. procentowa stawka za każdy dzień zwłoki (np. 5% wartości umowy). Istotne jest, aby dłużnik był w stanie samodzielnie i jednoznacznie obliczyć wysokość kary, bez konieczności dokonywania interpretacji zapisów umownych.

Zgodnie z art. 483 § 1 Kodeksu cywilnego, wartość kary musi być określona — niedopuszczalne jest stosowanie zapisów o charakterze przedziałowym, np. „kara za dane naruszenie wynosi od X do Y”. Nieprecyzyjne, wieloznaczne lub pozostawiające swobodę w ustaleniu kwoty postanowienia mogą zostać uznane za nieskuteczne. Jasne i zrozumiałe określenie sposobu wyliczenia kary stanowi warunek udanego zastrzeżenia i egzekucji.

Wskazanie procedury potrącenia lub naliczenia kary – klauzula powinna także zawierać sposób naliczania i egzekwowania kary, określając, czy i w jaki sposób wierzyciel ma prawo do potrącenia należności z wynagrodzenia dłużnika lub w jakim terminie i formie kara ma być zapłacona. Wyraźne wskazanie procedury zapewnia skuteczność dochodzenia kary w sposób przewidziany przez strony.

Powstanie szkody a możliwość zastosowania mechanizmu kary umownej

Zgodnie z art. 484 Kodeksu cywilnego, kara umowna stanowi pewną „zryczałtowaną” formę naprawienia szkody na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego. Powyższa regulacja rodzi wątpliwość, czy przesłanką dochodzenia roszczenia o zapłatę kary umownej jest rzeczywiste wystąpienie szkody. W praktyce bowiem mogą wystąpić sytuacje, w których wierzyciel — podejmując odpowiednie działania — zdoła zapobiec powstaniu szkody, mimo naruszenia umowy przez dłużnika.

Warto w tym momencie wskazać, że zgodnie z Postanowieniem Sądu Najwyższego z dn. 26.10.2021 r., I CSK 484/21, „Zastrzeżenie kary umownej na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania nie zwalnia dłużnika z obowiązku jej zapłaty w razie wykazania, że wierzyciel nie poniósł szkody.”

Brak szkody lub jej niewielka wysokość po stronie wierzyciela może być jednak jednym z kryteriów i przesłanek decyzji w przedmiocie miarkowania kary umownej na podstawie art. 484 § 2 k.c. (o czym szerzej w dalszej części artykułu).

Wysokość kar umownych

Zgodnie z art. 484 § 2 k.c. kara zastrzeżona w umowie może zostać zmniejszona w przypadku wystąpienia odpowiednich przesłanek. Powyższe nazywa się „miarkowaniem” kary umownej i polega na żądaniu przez dłużnika (stronę zobowiązaną do zapłacenia kary) do zmniejszenia jej wysokości w następujących przypadkach:

1) jeżeli zobowiązanie zostało wykonane w znacznej części;

2) gdy kara umowna jest rażąco wygórowana;

3) miarkowanie kary umownej ze względu na brak szkody lub jej nieznaczną wysokość;

4) stosunek kary umownej do odszkodowania na „zasadach ogólnych”.

Powyższe przypadki warto poddać analizie pod względem stanowisk orzeczniczych.

W przypadku wykonania przez dłużnika zobowiązania „w znacznej części”, sądy wypowiedział się następująco:

a) „To, iż świadczenie nie jest wykonane przez dłużnika w całości i stan taki nie satysfakcjonuje wierzyciela, nie stoi na przeszkodzie miarkowaniu kary umownej, co wynika wprost z przepisu art. 484 § 2 k.c. Wspomniany przepis został przewidziany właśnie na wypadek istnienia roszczenia o zapłatę kary umownej w sytuacji niewykonania (lub nienależytego wykonania) zobowiązania przez dłużnika. Należy jednak w każdym konkretnym przypadku wyważyć relacje zastrzeżonej i należnej dla wierzyciela kary oraz jego interes (prawny lub gospodarczy), który doznał uszczerbku na skutek niewykonania przez stronę przeciwną zobowiązania.” - Wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z 21.06.2017 r., I ACa 230/17, LEX nr 2396161;

b) „Wina dłużnika sama przez się nie wyłącza możliwości obniżenia kary umownej na podstawie art. 484 § 2 k.c. Zmniejszenie zastrzeżonej kary umownej może uwzględniać łączne stosowanie obu wskazanych w art. 484 § 2 k.c. podstaw miarkowania, gdy kara umowna, po zmniejszeniu jej z powodu wykonania zobowiązania w znacznej części, nadal pozostaje rażąco wygórowana.” - Wyrok Sądu Najwyższego z 14.01.2016 r., IV CSK 223/15, LEX nr 1994283;

c) „Możliwość miarkowania wysokości kary umownej na podstawie art. 484 § 2 k.c. nie jest wyłączona w stosunkach między podmiotami gospodarczymi, w ramach prowadzonej przez nie działalności. Wykonanie w uzgodnionym przez strony terminie większości robót może uzasadniać obniżenie kary, której wysokość została ustalona w odniesieniu do wartości całych robót. Z kolei ocena, czy kara jest w konkretnych okolicznościach rażąco wygórowana może uwzględniać szereg okoliczności, w tym także relację między wysokością kary umownej i wartością robót ustaloną w umowie, w której kara umowna została zastrzeżona.” - Wyrok Sądu Najwyższego z 19.04.2006 r., V CSK 34/06, LEX nr 195426;

Stanowisko sądów w ujęciu wykładni pojęcia „rażąco wygórowanej kary umownej” prezentuje się następująco:

a) "Za rażąco wygórowaną można uznać dochodzoną karę umowną, jeżeli równa się ona bądź jest zbliżona do wysokości wykonanego z opóźnieniem zobowiązania, w związku z którym ją zastrzeżono" - Wyrok Sądu Najwyższego z 16.07.1997 r., II CKN 271/97, LEX nr 1170565;

b) "O tym, czy w danym wypadku można mówić o karze umownej rażąco wygórowanej, nie może sama przez się decydować jej wysokość przyjęta procentowo w określonym akcie prawnym, lecz przede wszystkim stosunek, w jakim do siebie pozostają dochodzona kara umowna i spełnione z opóźnieniem świadczenie dłużnika. W sytuacji, gdy kara umowna równa się bądź zbliżona jest do wysokości wykonanego z opóźnieniem zobowiązania, w związku z którym ją zastrzeżono, można ją uważać za rażąco wygórowaną w rozumieniu art. 484 § 2 k.c.” - Wyrok Sądu Najwyższego z 20.05.1980 r., I CR 229/80, OSNC 1980/12/243, LEX nr 2534;

c) "Dopuszczalne jest uwzględnianie stosunku między wysokością kary umownej a wartością wykonanego z opóźnieniem zobowiązania jako miernika oceny wysokości kary umownej. Jeżeli kara umowna jest równa bądź zbliżona do wartości zobowiązania, można ją uznać za rażąco wygórowaną. Natomiast sama relacja między stawką procentową stanowiącą podstawę określenia wysokości zastrzeżonej kary umownej a stawkami procentowymi stosowanymi w obrocie przy zastrzeganiu takich kar nie stanowi wystarczającej podstawy do oceny, czy zastrzeżona kara jest rażąco wygórowana.” - Wyrok Sądu Najwyższego z 23.05.2013 r., IV CSK 644/12, LEX nr 1365722;

d) ”W wypadku miarkowania kary umownej ze względu na jej rażące wygórowanie za zasadnicze kryterium oceny rażącego wygórowania wskazuje się relację między wysokością zastrzeżonej kary umownej a wysokością należnego wynagrodzenia" - Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 16.04.2019 r., I ACa 802/2018, LEX nr 2669471.

Warto również mieć na względzie, że powyższe sytuacje nie wyczerpują katalogu zjawisk umożliwiających miarkowanie kar umownych. W dorobku orzeczniczym wskazuje się również na inne sytuacje.

Nie należy bowiem zapominać o kwestii miarkowanie kary umownej ze względu na brak szkody lub jej nieznaczną wysokość. Za tym stanowiskiem opowiedział się między innymi Sąd Apelacyjny w Poznaniu w Wyroku z dnia 27 grudnia 2018 r. sygn. Akt I ACa 221/2018, stwierdzając, że „żądanie miarkowania kary umownej uzasadnione jest także wówczas, gdy kara jest rażąco wygórowana w porównaniu z poniesioną przez wierzyciela szkodą, jeżeli dłużnik wykaże, że wierzyciel szkody nie poniósł albo wprawdzie ją poniósł, ale w niewielkim rozmiarze.” A także Sąd Najwyższy w Wyroku z dn. 17.06.2016 r., sygn. Akt IV CSK 674/15, w którym to Sąd stwierdził, że „oceniając wysokość kary umownej, w związku z podniesieniem zarzutu jej miarkowania, należy brać pod uwagę istnienie szkody oraz jej rozmiar. Względy aksjologiczne przemawiają bowiem za tym, że zastrzeżenie kary nie powinno prowadzić do nieuzasadnionego wzbogacenia wierzyciela.”

Należy jednak mieć na uwadze ograniczenia powyższego rozumowania instytucji kary umownej w prawie cywilnym. Bo chociaż przy ocenie, czy zastrzeżona kara umowna jest rażąco wygórowana, za zasadnicze kryterium uznaje się stosunek wysokości zastrzeżonej kary do wysokości szkody doznanej przez wierzyciela, to jednak w ramach tzw. miarkowania nie można przyjąć za zasadne żądania takiej redukcji kary, by pokrywała ona jedynie wysokość szkody poniesionej przez kontrahenta. Takie pojmowanie kary umownej i instytucji miarkowania doprowadziłoby bowiem do zaprzeczenia roli kary umownej jako sankcji cywilnoprawnej wobec nierzetelnego kontrahenta. 

Dlatego przyjmuje się, że wprawdzie wysokość szkody stanowi istotne kryterium redukcji kary umownej, to nieuzasadnionym jest stwierdzenie, iż miarkowanie kary umownej powinno doprowadzić ją do wysokości odpowiadającej wysokości szkody.” (patrz. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 5.09.2017 r., VI ACa 616/16, LEX nr 2488221).

Natomiast w kwestii stosunku kary umownej do odszkodowania na „zasadach ogólnych” trzeba pamiętać, że istotne znaczenie ma wartość szkody, która mogłaby zostać tak zasądzona. Potwierdził to między innymi Sąd Najwyższy w Wyroku z dn. 22.01.2015 r., sygn. Akt I CSK 690/13. Przy czym - jak zaznaczył skład orzekający - "różnica między ową szkodą a wysokość kary umownej nie przesądza o wyniku sądowego miarkowania kary umownej, lecz stanowi jedynie element odniesienia. Przy miarkowaniu kary umownej nie liczy się jedynie wyżej wskazanej różnicy – jako działania matematycznego, ale też szereg innych aspektów, takich jak przyczyny opóźnienia, przyczynienie się wierzyciela, stopień winy dłużnika, relacja do należnego wynagrodzenia lub ocena stopnia naruszenia interesu wierzyciela wskutek opóźnionego wykonania robót".

W przypadku wystąpienia powyższych przesłanek, strona umowy, na którą została nałożona kara umowna może wystąpić z wnioskiem o zmniejszenie wysokości kary umownej. Warto zwrócić uwagę, że konstrukcja  art. 484 § 2 k.c. nie umożliwia całkowitego zniesienia obowiązku zapłaty kary[5].

Czy żądanie odstąpienia od kary umownej jest równoznaczne z żądaniem jej miarkowania?

W judykaturze występują rozbieżności co do sytuacji, w której dłużnik kwestionuje zasadność kary umownej w całości. Powstaje wówczas pytanie, czy takie stanowisko obejmuje również dorozumiane żądanie jej miarkowania w rozumieniu art. 484 § 2 k.c. Sporne jest zwłaszcza to, czy miarkowanie może nastąpić z urzędu, czy też wymaga wyraźnego wniosku pozwanego.

W dominującym obecnie nurcie orzeczniczym i doktrynalnym przyjmuje się, że skuteczne powołanie się na instytucję miarkowania wymaga jednoznacznego, wyraźnego i należycie uzasadnionego zgłoszenia takiego żądania, wraz ze wskazaniem jego podstawy faktycznej i prawnej. Samo domaganie się oddalenia powództwa o zapłatę kary nie jest uznawane za wystarczające, ponieważ miarkowanie stanowi środek materialnoprawnej obrony, który powinien zostać ujęty w formie stosownego zarzutu procesowego.

Zaznacza się ponadto, że art. 484 § 2 k.c. przewiduje dwie różne podstawy do obniżenia kary umownej, co tym bardziej zobowiązuje stronę pozwaną do precyzyjnego określenia, na której z nich opiera swoją argumentację. Biorąc pod uwagę, że spory tego rodzaju najczęściej występują w obrocie profesjonalnym, wymaga się od uczestników procesu należytej staranności w formułowaniu twierdzeń i zarzutów. W konsekwencji nie ma podstaw, by sąd samodzielnie uzupełniał lub domniemywał żądania, których pozwany nie wyraził w sposób jednoznaczny.

Podsumowanie

Kara umowna stanowi powszechnie stosowany w praktyce instrument prawny, który służy zabezpieczeniu prawidłowego wykonania zobowiązań niepieniężnych wynikających z umowy. Jej główną funkcją jest ułatwienie dochodzenia rekompensaty za naruszenie umowy, bez konieczności wykazywania szkody oraz jej rozmiaru, co odróżnia ją od odszkodowania na zasadach ogólnych. Kara umowna może pełnić funkcję kompensacyjną, prewencyjną, uproszczającą dochodzenie roszczeń oraz represyjną wobec dłużnika.

dr Patryk Patoleta

starszy specjalista w Departamencie Wsparcia Przedsiębiorczości Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości oraz Ekspert ds. prawnych w Enterprise Europe Network Central Poland. Na co dzień odpowiedzialny za doradztwo prawne przedsiębiorcom z sektora MŚP. 

Bibliografia:

Lutkiewicz-Rucińska [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, wyd. II, red. M. Balwicka-Szczyrba, A. Sylwestrzak, Warszawa 2024, art. 483.

Lutkiewicz-Rucińska [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, wyd. II, red. M. Balwicka-Szczyrba, A. Sylwestrzak, Warszawa 2024, art. 483.

Mejka, Przesłanki miarkowania kary umownej, LEX/el. 2019.

https://poradnikprzedsiebiorcy.pl/-kara-umowna-postanowienia-w-zakresie-formulowania

Krudysz, Zastrzeżenie kary umownejna wypadek odstąpienia od umowy, LEX/el. 2015.

Załucki(red.),Kodeks cywilny. Komentarz. Wyd. 4, Warszawa 2024

Zakrzewski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania. Część ogólna (art. 353-534), red. M. Fras, M. Habdas, Warszawa 2018, art. 483.

Tanajewska [w:] Kodeks cywilny. Komentarz aktualizowany, red. P. Nazaruk, LEX/el. 2024, art. 483.

Wiśniewski [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania. Część ogólna, wyd. II, red. J. Gudowski, Warszawa 2018, art. 483.

---

[1] A. Lutkiewicz-Rucińska [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, wyd. II, red. M. Balwicka-Szczyrba, A. Sylwestrzak, Warszawa 2024, art. 483.

[2] A. Lutkiewicz-Rucińska [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, wyd. II, red. M. Balwicka-Szczyrba, A. Sylwestrzak, Warszawa 2024, art. 483.

[3] https://poradnikprzedsiebiorcy.pl/-kara-umowna-postanowienia-w-zakresie-formulowania

[4] M. Załucki (red.), Kodeks cywilny. Komentarz. Wyd. 4, Warszawa 2024

[5] A. Mejka, Przesłanki miarkowania kary umownej, LEX/el. 2019.