Strategie mediacji jako alternatywnej formy rozwiązywania sporów

Mediacja w polskim systemie prawnym pierwszy raz zagościła za pośrednictwem dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/52/WE z 21.05.2008 r. w sprawie niektórych aspektów mediacji w sprawach cywilnych i handlowych (dalej: Dyrektywa mediacyjna). Odnosi się ona do spraw cywilnych i handlowych głównie o charakterze transgranicznym, a jej założenia nawiązują bezpośrednio do ruchu ADR (ang. Alternative Dispute Resolution).

Dyrektywa mediacyjna wprowadziła definicję procesu mediacji, którą określa jako „organizowane postępowanie o dobrowolnym charakterze, bez względu na jego nazwę lub określenie, w którym przynajmniej dwie strony sporu próbują same osiągnąć porozumienie w celu rozwiązania ich sporu, korzystając z pomocy mediatora. Postępowanie takie może zostać zainicjowane przez strony albo może je zaproponować lub zarządzić sąd, lub nakazać prawo państwa członkowskiego” (art. 3 ust. a). Dyrektywa wskazuje również na definicje mediatora. „Mediator oznacza osobę trzecią, do której zwrócono się o to, aby przeprowadziła mediację w sposób skuteczny, bezstronny i kompetentny, bez względu na jej nazwę lub zawód wykonywany w danym państwie członkowskim oraz sposób jej wyznaczenia lub formę, w której zwrócono się do niej o przeprowadzenie mediacji” (art. 3 ust. b).

Polski system prawny przewiduje regulacje w zakresie postępowań mediacyjnych (i koncyliacyjnych) we wszystkich gałęziach prawa tj. w postępowaniu cywilnym, administracyjnym oraz karnym. Polski ustawodawca nie wprowadza definicji legalnej pojęcia mediacji. Nie należy jednak upatrywać zaniedbania w tym fakcie, a raczej świadome działanie nakierowane na poszanowanie zasady elastyczności tej procedury. Każdy proces niezależnie od nazwy i obranej strategii, który opierać się będzie dobrowolnym, bezstronnym, polubownym, rozwiązaniu sporu inicjowany przez strony na drodze umowy lub ze skierowania sądu, prowadzony przez bezstronną osobę trzecią, będzie odbywał się z przywilejem przewidzianej w przepisach ochrony prawnej.

W szerszym kontekście porządku prawnego należy zwrócić szczególną uwagę na formy prowadzenia mediacji. Wspólny dorobek nauk prawnych, psychologicznych oraz socjologicznych zapewnił szeroki wachlarz strategii mediacyjnych, których odpowiednie zastosowanie ma decydujący wpływ w zakresie skuteczności postępowania. Wśród rodzajów mediacji można wskazać chociażby mediację facylitatywną, ewaluatywną, transformatywną, mediacje opartą na interesach stron oraz mediację narratywną.

Elastyczność procedury umożliwia również prowadzenie postępowania w formie podstawowej, czyli mediacji bezpośredniej, jak i w innych formach takich jak: mediacja pośrednia, mediacja „jednodniowa”, komendacja i mediacja online (e-mediacja).

Zastosowanie poszczególnych strategii mediacji może zależeć od charakteru sporu, koniecznego stopnia uczestnictwa mediatora w jego rozwiązaniu, stopnia zaangażowania stron oraz sposobu (stylu) prowadzenia dialogu.

W doktrynie przyjmuje się podstawowe strategie mediacji, spośród których wyróżnia się mediację facylitatywna, ewaluatywna, transformatywna, a także opartą na interesach stron, narratywna i humanistyczna.

1) Mediacja facylitatywna

Mediacja facylitatywna często określana jest mediacją klasyczną. W tym rodzaju postępowania osoba trzecia (mediator) nie dokonuje oceny co do istoty sprawy ani postępowania stron, nie wywiera również na strony nacisku na zawarcie ugody, która w jego mniemaniu byłaby korzysta lub sprawiedliwa w kontekście powstałego między stronami sporu.

Ten rodzaj mediacji pozwala stronom pokonać bariery komunikacyjne i samodzielnie wypracować ugodę oraz sposób jej realizacji. Za mediacją facylitatywną stoją dwa założenia:

a) Zasada samostanowienia stron

Zasada samostanowienia stron opiera się na idei, że najlepszą ugodą jest ta, którą strony sporu wspólnie wypracują oraz wzajemnie akceptują, nawet w przypadku, gdy byłoby wysoce prawdopodobne, że jedna ze stron mogłaby osiągnąć korzystniejszy dla siebie rezultat w postępowaniu sądowym. Facylitatywne podejście do mediacji opiera się na przekonaniu, że strony sporu mogą konstruktywnie współpracować, jeśli zostaną umieszczone w neutralnym, bezpiecznym i wspierającym środowisku.

b) Neutralność mediatora

Neutralność mediatora polega na wsparciu komunikacji stron, co jest szczególnie potrzebne w przypadku występowania w sporze silnych emocji lub uprzedzeń. Zadaniem mediatora prowadzącego ten rodzaj mediacji jest ułatwienie samej komunikacji między stronami, bez ingerowania rzeczowego w jej treść. Narzędziami wspierającymi ten proces mogą być spotkania indywidualne, wentylacja emocji, czy zaproponowanie tzw. komunikatu „ja”.

2) Mediacja ewaluatywna

W tej strategii mediator pełni rolę aktywnej strony trzeciej. Jego zaangażowanie w spór polega na:

a) proponowaniu rozwiązań sporu,

b) wydawaniu opinii co do meritum sprawy,

c) ocenie dowodów i argumentów zebranych w sprawie.

Postępowanie w ramach mediacji ewaluatywnej przypomina w pewnym sensie postępowanie przed sądem, jednakże nie jest obarczone skomplikowaną procedurą i formalizmem. Podejmując się mediacji ewalutatywnej, mediator szczegółowo zapoznaje się z rzeczowymi (np. technicznymi) aspektami sporu, przyjmuje lub odrzuca dowody dostarczone przez strony oceniając ich wiarygodność, posiada wiedzę w zakresie prawa i zwyczajów obowiązujących przy danym sporze oraz, na podstawie syntezy powyższych informacji, proponuje rozwiązanie sporu (treść ugody).

W takim postępowaniu istotny jest dobór odpowiedniego mediatora, który, obok wysoce rozwiniętych umiejętności miękkich, posiada również duże doświadczenie życiowe oraz wiedzę specjalistyczną. Warto wspomnieć, że funkcję mediatora może jednocześnie pełnić wiele osób. Jeden z mediatorów może być odpowiedzialny za komunikację w sporze, drugi zaś może służyć wiedzą ekspercką.

Praktycy specjalizujący się w mediacji ostrożnie podchodzą do problematyki mediacji ewaluatywnej. Zbytnia ingerencja mediatora w spór może doprowadzić go do opowiedzenia się po jednej stronie sporu, co wpłynie na układ sił w sporze i może doprowadzić do utraty statusu neutralności przez mediatora. W takim wypadku istnieje bardzo duże ryzyko rezygnacji z mediacji i skierowania sprawy do postępowania sądowego.

3) Mediacja transformatywna

Mediacja transformatywna jest specyficzną strategią przełamującą pozorną dychotomię mediatora wspierającego a aktywnego (w mediacji ewaluatywnej oraz facylitatywnej). Ten rodzaj mediacji przesuwa optykę sporu z jego przedmiotu na jego pomioty – czyli strony będące w sporze.

Mediacja transformatywna polega na umożliwieniu stronom wzajemnego zrozumienia swoich racji, ustalenia powodów powstania konfliktu. Następnie zadaniem mediatora jest przywrócenie stronom zdolności do samodzielnego rozwiązywania problemów życiowych oraz w konsekwencji tego procesu wypracowanie wspólnej ugody w oparciu o zrozumienie położenia i problemów strony przeciwnej. 

Filozofia strategii transormatywnej polega na przyjęciu założenia, że „ludzi jest łatwiej zmienić niż sytuację”.

Na pierwszy rzut oka mediacja transformatywna jest procesem skomplikowanym. W procesie sądowym strony sporu co do zasady odrywane są od przedmiotu sporu, który wyekstrahowany z ich sytuacji życiowej poddany jest badaniu przez sędziego, któremu (często) asystują pełnomocnicy procesowi starający się przekonać sędziego do swojej perspektywy. Pełnomocnicy-asystenci podając sędziemu odpowiednie narzędzia (dowody z przesłuchań świadków, opinii biegłych, dokumenty) starają się przekonać go do swojego pomysłu na rozstrzygnięcie sprawy.

W mediacji transformatywnej przedmiot problemu nie jest oderwany od uczestników sporu, ale jego źródło poszukiwane jest właśnie w stronach, które odkrywając warstwy problemu dochodzą do wzajemnego zrozumienia i ugody.

Rolą mediatora w procesie transformatywnym jest:

a) wspieranie stron do samodzielnego wyrażania siebie w sporze,

b) zachęcanie stron do przyjęcia szerokiej perspektywy strony przeciwnej i uznania wzajemnych racji.

4) Mediacja oparta na interesach stron

Mediacja oparta na interesach stron stanowi obecnie najczęściej stosowany model mediacji. W tym modelu wyróżnia się dwie główne strategie negocjacyjne:

a) opartą na interesach stron,

b) opartą na ich stanowiskach.

Zastosowanie strategii skoncentrowanej na interesach, określanej także jako podejście „win-win”, sprzyja współpracy między stronami, co pozwala osiągnąć rozwiązanie korzystne dla obu stron. Podstawowe zasady negocjacji opartych na interesach obejmują:

a) oddzielenie kwestii personalnych od samego problemu,

b) skupienie się na potrzebach stron zamiast na ich stanowiskach,

c) generowanie różnorodnych możliwości rozwiązania sporu oraz

d) korzystanie z obiektywnych kryteriów przy podejmowaniu decyzji.

Tego rodzaju negocjacje określa się także jako integracyjne, ponieważ umożliwiają stworzenie wartości dodanej poprzez współpracę stron i rozszerzenie dostępnych zasobów. Mediacja bazująca na interesach zakłada, że konflikt wynika z rozbieżności interesów i potrzeb stron, a jego rozwiązanie jest możliwe poprzez wspólne działania.

W mediacji opartej na interesach konflikt postrzegany jest jako zadanie do rozwiązania, a mediator pełni rolę przewodnika, wspomagając strony w identyfikacji i przezwyciężeniu dzielących je różnic. W tym podejściu kluczowymi pojęciami są: stanowiska stron, czyli ich deklarowane żądania, oraz interesy, czyli potrzeby i cele stojące za tymi żądaniami. Głównym celem negocjacji tego typu jest przejście od stanowisk do rzeczywistych interesów stron. Konflikt, rozumiany jako problem, zawsze ma potencjalne rozwiązanie. Mediator, pomagając stronom w przekształceniu ich stanowisk w konkretne potrzeby, ułatwia dojście do źródła sporu i identyfikację kluczowych kwestii do rozwiązania. To właśnie te kwestie stają się punktem wyjścia do wypracowania porozumienia satysfakcjonującego dla obu stron.

Celem mediacji ukierunkowanej na rozwiązywanie problemów jest znalezienie takiego rozwiązania, które spełni oczekiwania wszystkich stron konfliktu. Mediator, przedstawiając zasady mediacji, podkreśla, że jego głównym zadaniem jest wsparcie stron w osiągnięciu porozumienia, które będzie zgodne z ich interesami i potrzebami. Zmiana pespektywy stron z przeciwników na sojuszników (przeciwko problemowi), umożliwia wypracowanie rozwiązania win-win, w której uczestnicy sporu mogą poczuć się zwycięzcami.

5) Mediacja narratywna

Mediacja narratywna wyodrębniła się jako odrębna forma mediacji, opierając się na przekonaniu, że konflikty częściej wynikają z używanego języka niż z rzeczywistych zdarzeń. Poprzez opowiadanie historii i nadawanie im znaczeń ludzie kształtują swoją rzeczywistość. W mediacji narratywnej najistotniejsze są właśnie opowieści stron, które stają się ważniejsze od ich celów czy motywacji. Takie podejście nadaje opowieściom priorytet nad faktami i przyczynami konfliktu.

Mediacja narratywna czerpie z teorii społecznego konstruktywizmu, zgodnie z którą rzeczywistość jest kształtowana przez nasze doświadczenia i sposób ich interpretacji. Według tej koncepcji każda osoba stosuje zestaw zasad i modeli, które nadają sens jej działaniom. W nurcie postmodernistycznym, z którego mediacja narratywna również czerpie, zakłada się, że opowieści stron nie odzwierciedlają jednej obiektywnej prawdy. Zamiast tego, każda narracja stanowi subiektywną interpretację zdarzeń, którą mediator akceptuje bez kwestionowania.

Strony konfliktu często spędzają dużo czasu, tworząc swoje narracje, konsultując je z bliskimi i ignorując perspektywę drugiej strony (vide Eskalacyjny model Glasa). Tego typu opowieści mają tendencję do eskalacji, stając się coraz bardziej emocjonalne i dramatyczne. Narracje nie tylko opisują przeżyte doświadczenia, ale też wpływają na kształtowanie nowych wydarzeń. Celem mediacji narratywnej jest pomoc stronom w stworzeniu nowej opowieści, która poprawi ich relacje, ułatwi komunikację i umożliwi konstruktywne rozwiązanie konfliktów, zarówno obecnych, jak i przyszłych.

Mediator w mediacji narratywnej odgrywa rolę wsparcia, pomagając stronom w konstruowaniu bardziej pozytywnej historii ich konfliktu. U podstaw tej formy mediacji leży założenie, że każda opowieść o konflikcie ma swoją alternatywę – historię opartej na zaufaniu i współpracy. Winslade i Monk podkreślają, że mediator powinien kierować się etyką i szacunkiem wobec stron, a nie wykorzystywać swojej pozycji jako eksperta. Jego zadaniem jest działanie jako refleksyjny praktyk, który uczy się z doświadczeń z klientami i pomaga im odkrywać nowe perspektywy, sprzyjające lepszemu dialogowi.

Mediacja narratywna składa się z trzech etapów:

a) Opowiedzenie historii – strony dzielą się swoimi narracjami, a mediator aktywnie słucha, zadaje pytania dotyczące wpływu konfliktu na ich życie oraz wyłapuje pozytywne elementy ich relacji.

b) Dekonstrukcja historii – mediator pomaga stronom dostrzec założenia leżące u podstaw ich narracji oraz ukazuje konflikt jako zewnętrzny czynnik, niezwiązany z ich tożsamością. W efekcie strony odchodzą od wzajemnego obwiniania się, skupiając się na wspólnym stawianiu czoła problemowi.

c) Konstrukcja nowej historii – mediator wspiera strony w zbudowaniu alternatywnej opowieści, która skupia się na przyszłej współpracy i wzajemnym szacunku. W tym etapie strony odkrywają, jakie elementy relacji chcą zachować i jak mogą poprawić swoją komunikację w przyszłości.

Przykładowe pytania zadawane przez mediatora mogą dotyczyć tego, co strony ceniły w swoich relacjach w przeszłości, jak wyobrażają sobie przyszłość ich współpracy oraz jakie działania zagwarantują wzajemny szacunek. Mediator, kierując rozmową w ten sposób, wspiera strony w budowie bardziej konstruktywnej narracji, która przyczyni się do lepszego zrozumienia i rozwiązania konfliktu.

6) Mediacja humanistyczna

Mediacja humanistyczna, jako odrębny rodzaj mediacji, znajduje zastosowanie w przypadkach, w których emocjonalne zaangażowanie stron i relacyjny charakter sporu są szczególnie istotne. Dotyczy to m.in. spraw karnych i mediacji między ofiarą a sprawcą, gdzie kluczowe jest umożliwienie stronom przejścia przez proces transformacji, zamiast skupiania się wyłącznie na szybkim rozwiązaniu konfliktu. W sytuacjach, w których dominują silne emocje, takie jak nienawiść, zdrada czy utrata szacunku, samo osiągnięcie ugody nie gwarantuje pełnego uzdrowienia relacji, jeśli emocje nie zostaną wyrażone i usłyszane przez drugą stronę. W takich przypadkach konieczne jest wyjście poza standardowe techniki mediacyjne, takie jak aktywne słuchanie czy parafraza, i zastosowanie bardziej wyrafinowanego podejścia.

Mediacja humanistyczna ma swoje oparcie w koncepcji terapeutycznego działania prawa (terapeutycznej jurysprudencji). Mediator opiera strategię rozwiązania konfliktu na dialogu, w którym strony czują się bezpiecznie, aby otwarcie dzielić się swoimi przeżyciami i emocjami. Mediator, podobnie jak w mediacji transformatywnej, wspiera strony w stawaniu się bardziej świadomymi, spokojnymi i gotowymi do podejmowania decyzji dotyczących ich życia. Mediacja humanistyczna sprzyja otwarciu stron na perspektywę drugiej strony, co prowadzi do lepszego zrozumienia i budowania więzi.

Proces często rozpoczyna się od indywidualnych spotkań mediatora z każdą ze stron, które mają na celu stworzenie atmosfery zaufania i bezpieczeństwa oraz przygotowanie stron do wspólnej rozmowy. Mediator, zachowując wyczucie i szacunek, nie przerywa dialogu, ale w razie potrzeby aktywnie wspiera strony w procesie mediacyjnym. Cisza, traktowana jako integralny element mediacji, jest wykorzystywana w celu wzmocnienia refleksji i budowania relacji.

Powyższy model mediacji zmienia cel klasycznego postępowania ADR, z opanowania sporu, na wywołanie pozytywnej zmiany, która obejmuje trzy wymiary:

a) W wymiarze wewnętrznym obejmującym zdrowie psychiczne, sferę emocjonalną oraz dobre samopoczucie;

b) W wymiarze zewnętrznym obejmującym pozytywną zmianę jednostki poprzez kształtowanie jej zachowań,

c) W wymiarze osobistego rozwoju obejmującym aspekt moralny, proces uzdrawiania wewnętrznego, oraz relacji interpersonalnych i społecznych.

Zakończenie

Mediacja odgrywa coraz ważniejszą rolę w rozwiązywaniu konfliktów w polskim systemie prawnym. Dzięki swojej elastyczności i różnorodności strategii pozwala na dostosowanie procedury do specyfiki sporu i potrzeb stron. Stanowi nie tylko alternatywę dla formalnych postępowań, ale także skuteczny sposób na osiąganie porozumień w atmosferze dialogu i współpracy.

Wprowadzenie mediacji do polskiego porządku prawnego, inspirowane europejskimi regulacjami, otworzyło nowe możliwości dla osób poszukujących efektywnych metod rozwiązywania konfliktów. Dzięki temu mediacja znajduje zastosowanie zarówno w sprawach cywilnych, jak i gospodarczych, oferując praktyczne narzędzia wspierające strony w wypracowywaniu trwałych i satysfakcjonujących rozwiązań.

Bibliografia:

1. Rogula, C., Zemke-Górecka, A. (red.), Mediacja z udziałem przedsiębiorców. Zagadnienia praktyczne, Warszawa 2025, s. 423.
2. Gmurzyńska, E., Morek, R. (red.), Mediacje. Teoria i praktyka, Warszawa 2024.
3. Rogula, C., Zemke-Górecka, A. (red.), Mediacja w praktyce mediatora i pełnomocnika, Warszawa 2021.
4. Kalisz, A., Zienkiewicz, A., Kompetencje mediacyjne sędziego w zakresie polubownego rozwiązywania spraw cywilnych (uwagi na tle nowelizacji k.p.c.), Państwo i Prawo, 2021, nr 10, s. 90–105.
5. Kalisz, A., Zienkiewicz, A., Mediacja w sprawach gospodarczych jako narzędzie wspierające sukces w biznesie, Diffin, Warszawa 2020.
6. Zienkiewicz, A., Holizm prawniczy z perspektywy Comprehensive Law Movement. Studium teoretyczno-prawne, Warszawa 2018.
7. Korybski, A., Alternatywne Rozwiązywanie Sporów w USA, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1993.

Patryk Patoleta

starszy specjalista w Departamencie Wsparcia Przedsiębiorczości Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości oraz Ekspert ds. prawnych w Enterprise Europe Network Central Poland. Na co dzień odpowiedzialny za doradztwo prawne przedsiębiorcom z sektora MŚP.